سال گذشته برخی نهادهای غیررسمی آماری، آمارهای متفاوت از مرکز آمار منتشر کردند و حتی آن را به نهادهای بین‌المللی هم ارائه دادند تا در گزارش‌هایی که جایگاه ایران را با باقی کشورها مقایسه می‌کند استفاده بشود. این آمار طوری ارائه شده بود که مسئولان را دچار خطای محاسباتی در حوزه جمعیت می‌کرد.
در خبرها آمده است که از این به بعد قرار است محاسبه نرخ باروری در کشور به روش آمارگیری مستقیم انجام بشود. کارشناسان آماری می‌گویند روش آمارگیری مستقیم تصویر درست‌تری از واقعیات جامعه در حوزه جمعیت که نرخ باروری یکی از شاخصه‌های مهم آن است ارائه می‌دهد. به جز اینکه این روش در حوزه آماری مدرن‌تر و به روزتر است ارائه آمارهای غیرواقعی و بازی‌های آماری را هم تا حد بسیار زیادی کاهش خواهد داد.
آمارسازی‌های غیرواقعی که سال گذشته نیز باعث نگارش نامه‌ای از طرف وزیربهداشت به مقام معظم رهبری و گلایه از انتشار بازی‌های آماری و انحراف ذهن و تصمیم مسئولان شد.
درحالی که امسال برای اولین بار مقرر شد نرخ باروری در کشور به روش مستقیم آمارگیری بشود؛ دکتر علی‌اکبر محزون مدیرکل دفترجمعیت نیروی کار و سرشماری مرکز آمار کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس از مزیت‌های این اتفاق و همچنین وضعیت نرخ باروری در کشور گفته است.
روش آمارگیری غیرمستقیم چه تاثیری روی غیرواقعی نشان دادن مسائل جمعیتی داشت؟
محاسبه نرخ باروری یکی از شاخص‌های مهم رصد سیاست‌های جمعیتی است. در واقع ما در سیاست‌های کلی جمعیت هم این موضوع را داریم. در بند چهاردهم سیاست‌های کلی جمعیت شاخص‌های مختلفی مطرح هست. از جمله این شاخص‌ها، شاخص نرخ رشد جمعیت، تعداد جمعیت، پراکندگی جمعیت، مهاجرت جمعیت و... می‌باشد. اما یکی از شاخص‌های مهم همانطور که گفته شد «محاسبه نرخ باروری» است که به بند اول سیاست‌های کلی جمعیت برمی‌گردد. این بند صریحا به موضوع «ارتقای باروری در سطح جانشینی» اشاره می‌کند.
لازمه این موضوع این است که نرخ باروری به روش صحیحی محاسبه بشود تا ما مقایسه کنیم که با سیاست‌هایی که در این زمینه داریم آیا در حال نزدیک شدن به هدف هستیم یا در در حال دور شدن از آن.
نظام آماری همه کشورهای دنیا رو به پیشرفت است و روش‌های جدید درباره محاسبه شاخص‌های جمعیتی و حوزه‌های دیگر اقتصادی و اجتماعی به وجود آمده است. در این نظام آماری رو به توسعه، در حوزه جمعیت هم سعی می‌شود با روش‌های مختلف در هر سال و دوره این آمارها مدرن‌تر بشود. در برنامه ششم توسعه هم جهت‌گیری ما این است که مدرن‌سازی نظام آماری از نظر تولید اطلاعات آماری انجام بشود.
این مدرن‌سازی باعث می‌شود نحوه محاسبه ما در شاخصی مثل میزان باروری هم تغییر کند. قبلا که پوشش آماری در کشور ما کامل نبود مثل بعضی کشورهای دیگر آمارگیری با روش غیرمستقیم انجام می‌شد. سازمان ملل برای اینکه در فرآیند پیشرفت و توسعه به کشورها کمک کند راهنما و دستورالعمل‌های بین‌المللی را تعیین می‌کرد تا کشورها بر اساس آن بتوانند برآورد حتی‌الامکان دقیقی از شاخص‌های جمعیتی از جمله نرخ باروری ارائه بدهند.
اما وقتی نظام‌های ثبتی پیشرفت کرد دیگر این روش غیرمستقیم با استفاده از یکسری دستورالعمل توصیه نمی‌شد. بررسی‌هایی که انجام شد نشان از اطمینان به پوشش بسیار بالای ثبت موالید در سازمان ثبت احوال میداد. البته سازمان آمار کشور برای ثبت موالید مادران غیرایرانی هم از اطلاعات وزارت بهداشت استفاده می‌کند. با مجموع اینها می‌شد به سمت آمارگیری به روش مستقیم درباره نرخ باروری رفت.
مزیت این روش مستقیم در چیست؟
در این روش در صورت کسر، از حاصل جمع ولادت‌هایی که طی یک سال منتهی به ثبت رویداد آن ولادت اتفاق افتاده استفاده می‌شود و در مخرج کسر هم متناسب با شاخص موردنظر، یا زنان ایرانی در سن باروری یا کل زنان ایرانی و غیرایرانی در سن باروری قرار داده می‌شود. سن باروری هم 15 تا 49سالگی در نظر گرفته شده است.
با این محاسبات «باروری کل» به دست می‌آید. اما باز هم مرکز آمار خودش اقدام به انتشار این عدد نمی‌کند. فرآیند به اینگونه است که نظام آماری ما یک شورای عالی آمار در راس خود دارد که زیرمجموعه‌های تخصصی به نام «کمیته آمارهای بخشی» در بخش‌های آموزش، کشاورزی و... دارد. یکی از کمیته‌های آمار تخصصی مربوط به جمعیت است. نرخ باروری و شاخص‌های کلیدی جمعیت به خاطر اینکه شاخص تحلیلی هستند از طرف این بخش منتشر می‌شود.
در همین کمیته از بین روش‌های مختلف با توجه به داده‌های ثبتی موجود معین شد که نرخ باروری برای اولین بار از طریق روش مستقیم انجام بشود. پیش از این با روش‌های غیرمستقیم نرخ باروری کل به غلط بالاتر از حد واقعی گزارش شده بود که منجر به این می‌شد که از نظر شاخص‌های جمعیتی وضعیت مطلوب به نظر برسد. مثلا سال گذشته نزخ باروری به جای 1/7 دهم به غلط 2/1 دهم گزارش شده بود.
در سالهای قبل فقط می‌شد در ایام سرشماری یعنی هر 5سال یک بار از همان روش‌های غیرمستقیم برای آمارگیری استفاده کرد. مثلا آنچه از سرشماری سال 1395 به دست آمده تا قبل از استفاده از روش مستقیم آخرین آماری بود که به صورت از نرخ باروری در کشور داشتیم.
برای رصد سیاست‌های جمعیتی مرتب از سازمان آمار کشور سوال می‌شد که نرخ باروری چقدر است اما ما هیچ پاسخ رسمی نداشتیم. اما حالا با روش مستقیم این خلاء آماری هم پر می‌شود و دیگر گزارشها و آمارهای غیررسمی موجبات سوءاستفاده مجامع بین‌المللی و انحراف در تصمیم گیری برای مسئولان را به وجود نخواهد آورد.
هم اکنون نرخ باروری در کشور چقدر است؟
در سال 1398 به ازای هر خانم در سن باروری و در بین کل زنان مقیم کشور نرخ باروری 8\1 دهم فرزند بود. برای زنان ایرانی این عدد 7\1 دهم فرزند است.
سال گذشته بر همین مبنا نامه‌ای از دکتر نمکی؛ وزیربهداشت به رهبر معظم انقلاب نوشته شد که ایشان در آن نامه از وضعیت انتشار آمارها در حوزه جمعیت گله کرده بودند. آن گلایه به همین روش‌های آماری غیرمستقیم اشاره داشت؟
اینکه گفته می‌شود بازی‌های آماری منجر به انحراف فکری در مسئولین می‌شود موضوعی است که مثل بسیاری از کشورهای دیگر در کشور ما اتفاق می‌افتد. اما این بازی‌های آماری نه از طرف نهادهای رسمی مثل سازمان آمار بلکه از طرف نهادهای غیررسمی اتفاق می‌افتد.
سال گذشته برخی نهادهای غیررسمی آماری، آمارهای متفاوت از مرکز آمار منتشر کردند و حتی آن را به نهادهای بین‌المللی هم ارائه دادند تا در گزارش‌هایی که جایگاه ایران را با باقی کشورها مقایسه می‌کند استفاده بشود. این آمار طوری ارائه شده بود که مسئولان را دچار خطای محاسباتی در حوزه جمعیت می‌کرد.
خطای محاسباتی در حوزه جمعیت یعنی اینکه مثلا بند اول سیاست‌های ملی جمعیت می‌گوید نرخ بارروی باید به سطح جانشینی برسد. پس عددی ارائه می‌شود که نشان می‌دهد ما به سطح جانشینی رسیده‌ایم. پس دیگر لازم نیست برای فرزندآوری مشوق بگذاریم یا شرایط تسهیل ازدواج جوانان را فراهم کنیم.
در یکی از این گزارشهای آماری غیر رسمی نرخ باروری 15\2 صدم اعلام شده بود. سازمان ملل هم متاسفانه به این عدد استناد کرده بود. مرکز آمار طی نامه رسمی به بخش آمار سازمان ملل، از این سازمان انتقاد کرد که چه‌طور از مرجع رسمی آمار ایران یعنی از مرکز آمار ایران استفاده نشده است. سازمان ملل هم توضیحاتی داد که در گزارشهای بعدی خودش این روند را اصلاح می‌کند. نامه دکتر نمکی به رهبر معظم انقلاب هم در همین راستا نوشته شده بود.
در سالهای اخیر آمارگیری در کشور ما چقدر پیشرفت داشته است؟
از سال 1335 که اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در کشور ما انجام شد در زمینه تولید اطلاعات جمعیتی کشور پیشرفت‌های مختلفی اتفاق افتاده است. در آن زمان محدودیت‌هایی مثل پرسش‌نامه کاغذی وجود داشت اما الان در بحث جمع‌آوری اطلاعات با روش‌های اینترنتی و پرسش‌نامه الکترونیکی با تبلت کار سرشماری انجام می‌شود.
در محتوای اطلاعات هم تغییراتی اتفاق افتاده است. به این ترتیب که مثلا نظام‌های ثبتی مثل سازمان ثبت‌احوال و یا وزارت بهداشت به کمک سرشماری‌های ما آمده است. ما در بین بسیاری ازکشورهای منطقه و اسکاپ (کمیسیون اقتصادی اجتماعی سازمان ملل در آسیا و اقیانوسیه) از نظر ثبت اطلاعات آماری وضعیت بسیار بالاتری و بهتری داریم. شاید باور این موضوع سخت باشد اما کشورهایی در اطراف ما هستند که نصف میزان موالید آنها هم به صورت رسمی ثبت نمی‌شود. اما در کشور ما می‌شود گفت که نزدیک به 100درصد موالید به کمک نهادهای ثبتی در سازمان آمار کشور ثبت می‌شود.
هم اکنون سطح جانشینی در کشور ما چقدر است؟
اول اینکه واژه درست سطح جانشینی است و اینکه برخی می‌گویند عدد یا نرخ جانشینی غلط است. ما به عنوان مرکز آمار الان عددی از این سطح جانشینی ارائه نمی‌دهیم. اما مراکز مطالعاتی هستند که این سطح را استخراج می‌کنند.
باید این را در نظر داشت که سطح جانشینی در کشورهای مختلف دنیا متفاوت است. اصلا هدف از استخراج سطح جانشینی چیست؟ اگر بخواهم به زبان ساده توضیح بدهم آن نقطه مرزی که تعیین‌کننده این است که چند فرزند به طور متوسط در خانواده‌ها وجود داشته باشد{همان نرخ باروری} که رشد جمعیت منفی نشود در واقع هدف و تعریف سطح جانشینی است. یعنی زیر این نقطه مرزی رشد جمعیت هر کشوری به سمت منفی شدن می‌رود. این را هم باید در نظر بگیریم که اگر رشد جمعیت منفی نشود، تازه رشد جمعیت صفر می‌شود. پس این عدد موالید باید بالای نقطه مرزی یا همان عدد سطح جانشینی باشد تا جمعیت یک کشور رو به رشد قرار بگیرد.
اگر گفته بشود که جایگزین هر زوج دو فرزند باشد شاید تصور کنیم که در این صورت به سطح جانشینی می‌رسیم. اما میانگین جهانی معمولا 2/1 دهم روی این میزان می‌گذارد تا مرگ ومیر کودکان، فرزنددار نشدن زوج‌ها در صورت عدم تمایل یا مشکلات ناباروری و تجردهای قطعی و... هم لحاظ بشود.
یعنی با میانگین جهانی 2/1 دهم که به نرخ باروری در هر کشوری اضافه بشود تازه آن کشور در لب مرزی است که رشد جمعیتش منفی نمی‌شود. با توجه به اینکه نرخ ناباروری هم در کشور ما بالا رفته است پس طبیعی است که عدد بالاتری از این میانگین جهانی در نطر گرفته بشود تا بتوانیم به سطح جایگزینی برسیم و از منفی شدن رشد جمعیت جلوگیری بشود.
*نعیمه موحد
