اگر کودک شما پس از تماشای یک فیلم، سؤالاتی عجیب درباره تولد، معجزات یا حتی مرگ و مجازات‌ها از شما بپرسد، چه واکنشی خواهید داشت؟ آیا آماده پاسخ‌گویی به کنجکاوی‌های او هستید؟
اکران عمومی فیلم سینمایی «موسی کلیم‌الله»، که روایتی از زندگی حضرت موسی علیه السلام را ارائه می‌دهد، باعث بحث و تبادل نظر گسترده‌ای در میان کارشناسان سینما، روانشناسان و خانواده‌ها شده است. این فیلم که با سرمایه‌گذاری سیمافیلم برای تلویزیون تولید شده بود، بعد از حضور پرجایزه در جشنواره ۴۳ ام فیلم فجر اکنون در سینماها اکران شده است. یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره این فیلم، میزان تأثیرگذاری آن بر مخاطبان عمومی، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، و چالش‌های احتمالی آن در فضای خانواده است.
چگونه باید درباره این فیلم‌ها با فرزندانمان صحبت کنیم؟
آیا تمام صحنه‌های این فیلم برای کودکان مناسب هستند؟
اگر فرزندمان دچار ترس یا سوءبرداشت شد، چگونه باید او را راهنمایی کنیم؟
در این گزارش، با تحلیل نظرات کارشناسان روانشناسی و سینما، به بررسی تأثیر این فیلم بر کودکان و نوجوانان پرداخته و راهکارهای عملی برای والدین ارائه خواهیم کرد.
چالش‌های انتقال یک اثر سینمایی به تلویزیون
خانم «زهره حسنی خوشبخت» پژوهشگر رسانه درباره این مسئله توضیح می‌دهد:
«سینما و تلویزیون دو رسانه متفاوت با دامنه‌های مخاطب مختلف هستند. مخاطب سینما، به‌طور انتخابی و آگاهانه برای تماشای فیلم به سالن می‌رود، اما تلویزیون رسانه‌ای است که به خانه‌های مردم راه پیدا می‌کند و همه اعضای خانواده، از جمله کودکان، آن را می‌بینند. همین مسئله باعث حساسیت بیشتر در انتخاب محتوای مناسب برای پخش در تلویزیون می‌شود.»
چالش‌های اصلی این انتقال شامل:
• تفاوت سطح درک و پذیرش مخاطبان سینما و تلویزیون
• مسائل نظارتی و حساسیت‌های فرهنگی
• نیاز به مناسب‌سازی محتوای فیلم برای گروه‌های سنی مختلف
خانم حسنی ادامه می‌دهد:
«برخی فیلم‌ها، مانند موسی کلیم‌الله، دارای صحنه‌هایی هستند که می‌توانند برای کودکان پیچیده یا چالش‌برانگیز باشند. والدین باید هنگام نمایش این فیلم‌ها در تلویزیون، نقش فعالی در توضیح و تفسیر صحنه‌ها برای فرزندانشان داشته باشند. در این فیلم محتوا با تصاویری ساختارشکنانه ارائه شده که اگر برای همه مردم و کف جامعه در نظر بگیریم بی توجهی به لایه های فرهنگی و لایه های عرفی در آن مشهود است.
اصلا چرا باید نقطه ثقل روایت داستانمان را روی چنین بحثی بگذاریم؟ آیا وقتی این فیلم به عنوان سریال در سیمای ملی پخش شود، ما قدرت پاسخ به سوالات ذهنی مخاطبمان را داریم؟»
«زهرا خوانساری» دکترای روانشناسی و کارشناس تربیت جنسی نیز در این مورد می گوید: «فرض کنید ما در کنار خانواده گسترده مان مشغول تماشای تلویزیون هستیم. من، فرزندانم، دایی، خاله، زندایی، شوهرخاله و مادر و پدر خودم و باقی نوه های آنها در منزل هستند و لزوما کنترل تلویزیون دست ما نیست.
تصاویری که مربوط به زایمان باشد که در این فیلم با جزئیات زیاد و غیرضروری پرداخته و نمایش داده شده است، روی صفحه نمایش بیاید. چه باید بکنیم؟
اصلا لزوم پرداختن با این حد از جزئیات در این موضوع را که نمی دانم چیست یک طرف، این فیلم سینمایی الان با اقتضای زمان دو ساعته ای که از مخاطب می گیرد، تمام مباحث را فشرده کرده و به سرعت داستان را روی پرده نقره ای می نشاند. اما در روزهایی که به عنوان سریال و در صفحه نمایش خانه ها، با صبوری و سر فرصت، با «تکرار» و «خلاصه قسمت قبل» و «آنچه در قسمت بعد خواهید دید» و «تکرارهای بعد از آن» و مهم تر از همه در دسترس بودن در فضاهای اینترنتی مثل «تلوبیون»، آیا در طولانی مدت قبح شکنی و حیازدایی نمی کند؟ آیا حرمتهای بین افراد در جمع خانواده ای که مثال زدیم با دیدن این تصاویر شکسته نمی شود؟
از سویی در روزهای تعطیلی که پیش رو داریم، اکثر خانواده ها سینما را به عنوان یک تفریح در برنامه های خود جای میدهند. آیا در سبد انتخابشان، یک فیلم تاریخی مذهبی نیست؟ آیا موسی کلیم الله به عنوان یکی از گزینه های خوب برای خانواده معرفی نمی شود؟ حتما می شود. چون در تبلیغات این فیلم و تصور مردم جامعه، این فیلم دارد داستانی از داستانهای قرآن کریم را روایت می کند؛ حال آنکه این روایت با چه تصاویری است و چه اثرات منفی ای برای کودکان می تواند داشته باشد را نمی دانند و اطلاع رسانی نشده است. من به عنوان یک روانشناس دیدن فیلم موسی کلیم الله را برای کودکان زیر ۱۴ سال اصلا مناسب نمی دانم.»
تأثیر فیلم بر کودکان و نوجوانان از منظر روانشناسی
کودکان و نوجوانان در هر مرحله رشد، میزان متفاوتی از درک مفاهیم سینمایی دارند:
✅ کودکان ۲ تا ۶ سال: بیشتر از طریق تخیل و احساسات با فیلم‌ها ارتباط برقرار می‌کنند و نمی‌توانند واقعیت را از تخیل جدا کنند.
✅ کودکان ۶ تا ۱۲ سال: درک منطقی بیشتری دارند، اما همچنان تحت تأثیر احساسات و صحنه‌های احساسی قرار می‌گیرند.
✅ نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال: قدرت تحلیل بالاتری دارند اما همچنان نیازمند راهنمایی والدین برای درک درست مفاهیم پیچیده هستند.
خوانساری در این زمینه می‌گوید:
«ذهن کودک قدرت تفکیک میان واقعیت و تخیل را ندارد. صحنه‌های خشونت‌آمیز یا احساسی سنگین ممکن است باعث اضطراب، کابوس شبانه یا حتی تغییر رفتار در کودکان شود. بنابراین، والدین از مشاهده این تصاویر توسط کودکان باید ممانعت کنند و اگر شرایط ناگزیر بود باید هنگام نمایش این فیلم‌ها در کنار فرزندانشان باشند و در مورد آنها گفت‌وگو کنند.»
موضوعات حساس فیلم و تأثیر آن بر کودکان
برخی از موضوعات مطرح‌شده در فیلم موسی کلیم‌الله که می‌توانند در ذهن کودکان و نوجوانان پرسش ایجاد کنند عبارت‌اند از:
🔸 خشونت‌های تاریخی و مجازات‌های بدنی: نمایش صحنه‌هایی مانند شکنجه، شلاق زدن، انداختن اجساد نوزادان کشته شده در کیسه و گرداندن آنها در شهر می‌تواند بر روحیه کودکان اثر بگذارد.
🔸 صحنه‌های مربوط به بارداری و زایمان: نمایش لحظاتی مانند درد زایمان و حالت تهوع ابتدای بارداری یا دیگر بخش‌های داستان، ممکن است سؤالاتی درباره بارداری، زایمان و تولیدمثل در ذهن کودک ایجاد کند.
زهرا خوانساری در این باره می گوید :«صحنه هایی مثل زایمان؛ مخصوصا بخش مربوط به بازی خانم مریلا زارعی را اگر در نظر بگیریم، نه تنها روی کودکان، بلکه روی افراد بالغ هم می تواند اثر منفی داشته باشد. خوب است بدانیم که در هنگام زایمان خداوند به زن قدرت روحی و جسمی فوق العاده ای می دهد که این حجم از درد و سختی فیزیکی را تحمل می کند. حال آنکه مثلا برای بانوان، ترس از زایمان و برای کودکان، سوالات مختلف از جمله «چرا خوابیده؟» «بچه کجاست؟» «چجوری به دنیا اومد؟» و.. ایجاد خواهد شد.»
🔸 معجزات و مفاهیم ماورایی: موضوعاتی مانند نزول وحی و ارتباط مادر موسی با خدا ممکن است برای کودکان پیچیده باشد و نیازمند توضیح والدین باشد.
دکتر خوانساری تأکید می‌کند:
«اگر این مفاهیم در فیلم‌ها بدون توضیح ارائه شوند، ممکن است درک نادرستی در ذهن کودک شکل بگیرد. والدین باید به سؤالات فرزندانشان پاسخ دهند و از منابع معتبر برای ارائه اطلاعات استفاده کنند.»
راهکارهای پیشنهادی برای والدین در مواجهه با سؤالات کودکان
✅ آماده‌سازی ذهنی کودک پیش از فیلم: توصیه روانشناسان بر این است که کودکان زیر ۱۴ سال اصلا این فیلم را نبینند ولی در صورتی که شرایط به گونه ای پیش رفت که انتخاب با آنها نبود حتما قبل از تماشای فیلم، والدین خلاصه‌ای از داستان را متناسب با سن کودک توضیح دهند تا او آمادگی بیشتری داشته باشد.
✅ همراهی در هنگام تماشای فیلم: در صورتی که خانواده از محتوای فیلم بی خبر بود و با فرزندش به سینما رفتند، حتما والدین کنار فرزند خود بنشینند و در لحظات خاص فیلم توضیحات لازم را ارائه دهند. این کار باعث درک بهتر و کاهش اضطراب کودک می‌شود.
✅ پاسخ‌گویی متناسب با سن کودک:
اگر کودک بپرسد: «چرا فرعون این‌قدر بد است؟» والدین می‌توانند بگویند: «او یک پادشاه ظالم بود که فکر می‌کرد از همه قوی‌تر است، اما در نهایت اشتباهاتش باعث نابودی خودش شد.» حتی ممکن است در مورد کشتار نوزادان در بدو تولد برایشان سوال پیش بیاید که در پاسخ باید کاملا کودکتان را قانع کنید و مثلا بگویید: « چون فهمیده بود که حضرت موسی علیه السلام دارند متولد می شوند و فکر می کرد هر کدام از این پسربچه ها همان موسایی است که در آینده حکومتش را نابود می کند.»
زهرا خوانساری، روانشناس می گوید: «در پاسخ به کودکان باید دقت به شخصیت آنها داشته باشیم. کودکان ما ۴ دسته شخصیت دارند: منطقی، احساسی، هیجانی و باساختار. تشخیص اینکه کودک ما در کدام دسته است را به زمان دیگری موکول می کنیم، اما حواسمان به پاسخ مان که باید متناسب با شخصیت او باشد، جمع شود.»
✅ تأکید بر ارزش‌های مثبت فیلم: فیلم موسی کلیم‌الله دارای پیام‌هایی مانند ایمان، عدالت‌خواهی و معجزات الهی است. والدین می‌توانند به‌جای تمرکز بر صحنه‌های ترسناک، این مفاهیم را برای کودک برجسته کنند.
✅ ارائه جایگزین‌های مناسب: واقعیت این است که این فیلم برای کودکان نامناسب است، اما بعد از اکران فیلم حتما داستانهای به نمایش داده شده در آن بین کودکان دهان به دهان می چرخد و تعریف می شود. والدین بهتر است برای آمادگی ذهنی کودکشان (مخصوصا کودکانی که با مراقبت خانواده به تماشای این فیلم ننشستند) در مواجهه با داستانهایی که از زبان همسالانشان می شنوند داستان موسی را از طریق کتابهای کودکانه یا انیمیشن‌های آموزنده‌تر برایشان تعریف کنند.
خوانساری در این رابطه می گوید: «هرگز در پاسخ به سوالات جنسی کودکان به آنها دروغ نگویید. دستپاچه نشوید و اگر سوالی پرسید که از نظر شما فراتر از سن اوست، در نگاه اول نفس عمیقی بکشید و آرامش خود را حفظ کنید. در نظر داشته باشید که اگر پاسخ او را شما ندهید، حتما برای یافتن پاسخ به افراد دیگر از جمله همسالانش مراجعه می کند و پژوهش ها نشان می دهد اطلاعات جنسی که کودک از طریق همسالانش دریافت می کند، اغراق آمیز و فراتر از حد واقعیت است. چه بهتر که محتوای لازم را در لحظه کنجکاوی، از مادر یا پدر دریافت کند و مواجه ای منطقی داشته باشد.
مثلا اگر کودک شما از چگونگی انعقاد نطفه و قرار گرفتن نوزاد در شکم مادر پرسید به او بگویید: « پدر و مادر وقتی در کنار هم باشند، از ارتباط پر از مهر و عاشقانه آنها و دعایی که می کنند (که خداوند به آنها فرزندی عطا کند) خداوند نوزادی را در شکم مادرش قرار می دهد.» البته در نظر بگیرید که این نوع کلام برای کودکان زیر ۱۲ سال است. برای گفتگو با نوجوانان در این موضوع باید موضع ما کاملا علمی باشد؛ چون هم کتابهای درسی و هم دریای بینهایت اطلاعات اینترنتی، پاسخ علمی به آنها خواهد داد.»
والدین دقت کنند که در چاه فرهنگ غرب نیوفتند
تربیت رسانه‌ای یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که والدین امروزی باید داشته باشند. فیلم‌های تاریخی و مذهبی می‌توانند آموزنده باشند، اما در صورتی که والدین نقش فعالی در همراهی و توضیح مفاهیم داشته باشند.
خانم حسنی می‌گوید: «انتقال یک اثر سینمایی به تلویزیون بدون در نظر گرفتن مخاطبان گسترده‌تر، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. لازم است فیلم‌هایی مانند موسی کلیم‌الله، هنگام پخش تلویزیونی، با مشاوره کارشناسان و رعایت اصول مناسب‌سازی برای کودکان بازبینی شوند.»
دکتر خوانساری نیز تأکید دارد: «بعضی از والدین تصور می کنند که در مواجهه با مسائل جنسی باید کودک را آزاد گذاشت و می گویند که بگذاریم خودش تجربه کند. این تصور بسیار بسیار خطرناک است چون مسائل جنسی مثل آتش است، هر چه هیزم این آتش بیشتر شود، بیشتر شعله ور می شود، یا خاموش نمی شود و یا به سختی خاموش خواهد شد.
اگر سوالاتی برای والدین پیش آمد دقت کنند که سوالاتشان را از هر سایت و سکویی دریافت نکنند چون در موضوع تربیت جنسی، کتابهای بر مبنای تفکر و فرهنگ غربی زیاد ترجمه شده است که هر کدامشان می تواند به تنهایی یک آسیب و یا حتی فاجعه در شخص ایجاد کند.
اگر بخواهم راهنمای این والدین باشم کتاب «خانواده و مسایل جنسی کودکان» نوشته ی دکتر علی قائمی که مغایرت با فرهنگ ما ندارد و یا «کتاب تربیت جنسی:مبانی، اصول و روش ها از منظر قرآن و حدیث» که نوشته جناب علی نقی فقیهی است را معرفی می کنم.»
