در میان عوامل مؤثّر در تربیت، ارادۀ انسان مهم‌ّترین نقش را در تربیت دارد، به گونه‌ای که سعادت و شقاوت آدمی به دست خودش است.
خدای رحمان راه سعادت و شقاوت انسان را بدو نموده و به او قدرت تمیز خوب و بد داده است و کسی که عقل خود را به کار گیرد می‌تواند صورت و سیرت خود را انسانی رقم زند و کسی که چنین نکند فقط ظاهری از انسان را دارد و نام انسان را یدک می‌کشد و از انسانیّت بی‌بهره می‌ماند. پس، انسان خود باید ارادۀ خیر و سعادت نماید و از امکانات این عالم به درستی در جهت کمال خویش بهره گیرد و از تباه کردن استعدادهای کمالی خود بپرهیزد و راه شقاوت را نپیماید؛ زیرا خوشبختی و بدبختی آدمی در گرو خود و نتیجۀ عمل اوست.
خداوند انسان را در انتخاب این راه و پیمودنش آزاد گذاشته است تا خود، راه خویش را انتخاب کند و به هرچه می‌خواهد متّصف گردد؛ البتّه در این امر، هیچ اکراه و اجباری نیست.
انسان همانند برگه‌ای سفید و نانوشته به دنیا می‌آید که نه بر آن پاکی رقم خورده و نه ناپاکی، ولی او استعداد کامل برای پذیرش همه چیز را دارد. محیط و زندگی و آیندۀ اوست که سرنوشت این برگۀ سفید را رقم می‌زند. این انسان است که به دست خود، آنچه را اراده می‌کند، از خوب و بد، بر خویش می‌نگارد؛ زیرا انسان از موهبت عقل بهره‌مند است؛ در همین زمینه است که امام علی (ع) می‌فرماید:
«السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الشَّقِیُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَوَاهُ وَ غُرُورِهِ»؛
(خوشبخت کسی است که از دیگران پند پذیرد [و خود را به پاکی پرورش دهد] و بدبخت کسی است که فریب هوای نفس خویش خورد [و به ناپاکی گراید]).
نهج البلاغه، خطبۀ ۸۶
انسان از این امکان برخوردار است که تا در عالم طبیعت است بتواند راه خود را انتخاب کند و در جهت سعادت یا شقاوت خویش گام بردارد. این راه مادام که انسان در عالم طبیعت است و با مادّۀ اوّلی قابل تطوّر و دگرگونی و اختلاف دمساز است به روی آدمی گشوده است و هیچ یک از عقاید و اخلاق و ملکات، ذاتی انسان نیست، بلکه همۀ آنها از عوارض وجود غیر ذاتی و جعلی است، و انسان با اراده و تلاش و کسب و عمل، خود را می‌سازد.
امام علی (ع) دربارۀ قدرت ارادۀ انسان تعبیری والا دارد:
«مَنْ طَلَبَ شَیْئاً نَالَهُ أَوْ بَعْضَهُ»؛
(آن که چیزی را جوید، بدان یا به برخی از آن رسد).
همان، حکمت ۳۸۶
ارادۀ انسان عاملی اساسی در تربیت آدمی است و هرچند که عوامل دیگر در آن تأثیرگذار است، ولی انسان هرگز نباید به سستی و ناامیدی تن سپارد و از تلاش برای اصلاح و سیر به سوی کمال بازماند. در سفارشهای امام علی (ع) در آمده است:
«عَلَیْکَ بِالْجِدِّ وَ إِنْ لَمْ یُسَاعِدِ الْجَسَدُ»؛
(بر تو باد به کوشش و جدّیت، اگرچه پیکر همراهی نکند).
غررالحکم، آمدی، ج ۲، ص ۲۳
بنابراین، انسان می‌تواند با وجود همۀ محدودیّتها و موانع، در پرتو اراده و تلاش و پیگیری، به رفع موانع کمال و کاستن محدودیّتها همّت گمارد تا به قرب الهی نائل شود و خود را به بهترین رنگ و نقش، رنگ‌آمیزی کند و نقش‌آفرینی نماید و سعادت خویش را رقم زند.
