حضور در سازمان همکاری شانگهای به عنوان نهادی اوراسیایی با نیمی از جمعیت جهان و وزنی قابل توجه در معادلات امنیتی و اقتصادی، می‌تواند در صورت فراهم بودن بسترها، هم در روابط با جهان و هم اقتصاد مسیرهای تازه‌ای برای پیگیری منافع ملی و جایگاه منطقه‌ای و جهانی کشور ترسیم کند.
مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران نهم شهریور ماه به منظور شرکت در بیست و پنجمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای به چین سفر خواهد کرد. «مهدی سنایی» مشاور سیاسی رئیس جمهور از این سفر خبر داد و گفت: رئیس جمهور پزشکیان یکشنبه ۹ شهریور برای شرکت و سخنرانی در دو اجلاس سازمان شانگهای و شانگهای پلاس که با حضور مقامات بیش از ۳۰ کشور برگزار می شود به کشور چین سفر می کند.
این نخستین سفر رئیس‌جمهور به چین است که هم از منظر روابط دوجانبه و هم حضور در سازمان همکاری‌های شانگهای برای ایران اهمیت دارد. بر اساس اعلام سخنگوی وزارت امور خارجه چین اجلاس سال ۲۰۲۵ سران سازمان همکاری شانگهای در روزهای ۹ و ۱۰ شهریورماه در شهر تیانجین برگزار خواهد شد.
بر این اساس «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین ریاست نشست امسال را برعهده خواهد داشت. در نشست امسال نشست دیگری با عنوان «شانگهای پلاس» با مشارکت برخی از کشورهای دیگر نیز برگزار خواهد شد. در این نشست پکن میزبان «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل، «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران، «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه، «نارندرا مودی» نخست وزیر هند و بیش از ۲۰ تن از سران کشورها در ماه اوت(شهریورماه) برای نشستی سیاسی و امنیتی با هدف تحکیم نفوذ منطقه‌ای چین خواهد بود.
پزشکیان در جلسه هماهنگی و بررسی ابعاد مختلف روابط و همکاری‌ها و تبیین دستورکار سفر رئیس جمهور به چین، روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین را راهبردی توصیف کرد و گفت: با توجه به جایگاه، مواضع و نوع نقش‌آفرینی منطقه‌ای و بین‌المللی، ایران شریکی قابل اتکا برای چین در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی به ویژه در زمینه مقابله با یکجانبه‌گرایی است.
درباره شانگهای چه می‌دانیم؟
کاهش تنش‌های مرزی، حراست از استقلال و حاکمیت ملی در جمهوری‌های تازه استقلال یافته از شوروی، انگیزه ابتدایی تشکیل یکی از مهمترین سازمان‌های اوراسیایی و میان‌دولتی در سال ۱۹۹۶ بود. برهه‌ای که چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان به منظور پایان دادن به چالش‌های مرزی و دخالت‌ها در امور داخلی، توافق‌نامه‌ای را با مضمون تثبیت تعمیق اعتماد نظامی به امضا رساندند که پایه اولیه سازمان همکاری شانگهای (Shanghai Cooperation Organisation ) بود که در سال ۲۰۰۱(۱۳۸۰ شمسی) به صورت رسمی اعلام موجودیت کرد. سازمانی که بنیان آن تامین امنیت کشورهای عضو بود، بعدها به سکوی همکاری‌هایی اقتصاد و دفاعی هم تبدیل شد؛ به ویژه آنکه قدرت‌های اقتصادی بزرگی چون چین و ورسیه از اعضای اصلی آن بودند. منشور سازمان همکاری شانگهای یک سال بعد در اجلاس سن‌پترزبورگ روسیه امضا و از سال ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۳ لازم‌الاجرا شد. سازمان شانگهای در دوران فعالیت، اعضای خود را گسترش داد و در حال حاضر هند، پاکستان، بلاروس، ازبکستان، ایران هم در کنار پنج عضو اشاره شده در این سازمان عضویت دارند. کشورهای عضو سازمان شانگهای در حال حاضر بیش از ۲۰ تریلیون دلار از حجم اقتصاد دنیا به خود اختصاص داده‌اند و نزدیک به ۳۰ درصد از تولید ناخالص جهان را در اختیار دارند. این سازمان به واسطه حضور چین و هند، بیش از ۴۰ درصد جمعیت جهان را در سرزمین‌های عضو خود دارد.
با گذشت بیش از دو دهه از آغاز به کار سازمان شانگهای؛ این نهاد متعاقب مفاهیمی که در اساسنامه برای خود در نظر گرفته، تلاش کرده است تا کشورهای عضو را بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک کند. با این همه اما مفاهیمی چون برابری، اعتماد و منافع متقابل، مشورت، احترام به تنوع تمدن‌ها و توسعه همه‌جانبه، آنگاه که در سازمانی کشورهایی با منافع متفاوت و حتی متضاد عضویت دارند، دشوارتر از همیشه خواهد بود و هند و پاکستان را می‌توان نمونه‌ای از این کشورها دانست. گرچه این چالش‌ها در سازمان شانگهای غیرقابل انکار است اما تلاش کشورهای اوراسیا برای کاستن از یکجانبه‌گرایی غربی و رسیدن به چارچوبی چندجانبه در زمینه امنیتی و اقتصادی ملموس است.
با این حال کشورهای عضو این سازمان در تلاش هستند تا در روابط خارجی خود با جهان مواضع و سیاست‌های مشترکی را در حوزه مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی در دستور کار قرار دهند. مقابله با تهدیدات تروریستی، جدایی‌طلبی و قاچاق مواد مخدر و نیز کنترل تسلیحات و خلع سلاح هم از دیگر زمینه‌های همکاری‌های سیاسی و دفاعی سازمان شانگهای محسوب می‌شود.
اعضای شانگهای همچنین متعهد شدند که به منظور توسعه بسترها و زیرساخت‌های اعضا و نیز رفع چالش‌های مرسوم تجارت گام‌های عملی بردارند که این شامل تقویت مسیرهای ترانزیتی و کریدورها هم خواهد بود. انرژی، آب و همکاری‌های اجتماعی و فرهنگی و ورزشی هم از دیگر زمینه‌هایی هستند که شانگهای برای توسعه همکاری اعضای خود در آن‌ها تلاش می‌کند.
اهمیت شانگهای برای ایران
فرایند عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای از سال ۱۳۸۳ و با ارائه درخواست رسمی به دبیرخانه سازمان ارسال شد و در نهایت در اجلاس بیست‌ویکم در شهریورماه ۱۴۰۰ در تاجیکستان، شانگهای با عضویت رسمی ایران در این نهاد موافقت کرد. برای این عضویت رسمی لازم بود که تهران ۴۹ سند مربوط به همکاری با این نهاد را امضا و مجلس شورای اسلامی قانون مربوط به همکاری را تصویب کند. این پروسه یکسال زمان برد و در نهایت سیزدهم تیرماه سال ۱۴۰۲ ایران به صورت رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد. در حال حاضر شانگهای برای جمهوری اسلامی ایران از دو منظر اقتصادی و سیاسی اهمیت ویژه دارد و سفر رئیس‌جمهور به چین برای حضور در اجلاس روسای جمهور این سازمان را باید در راستای همین اهمیت ارزیابی کرد.
الف) اهمیت سیاسی عضویت ایران در شانگهای
حضور ایران در کنار کشورهایی چون چین، روسیه و هند به عنوان قدرت‌های کنونی و نوظهور جهان، طرح‌های انزوای تهران را با تردیدهایی روبرو ساخته است. ایران که در چهل سال گذشته و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بر مفهوم چندجانبه‌گرایی در نظام بین‌الملل و مقابله با هژمونی غرب تأکید کرده است، عضویت در سازمان‌ها و نهادهایی چون سازمان شانگهای و بریکس را به عنوان اقدامی عملی در راستای اجرای این مفهوم می‌داند. تکاپوی تهران برای نقش‌آفرینی بیشتر در این سازمان بین‌المللی با توجه به رویکرد آن می‌تواند اثر سناریوهای منزوی‌کننده را هم بر ایران کاهش دهد و نقش کشور را در ساختارهای رسمی قاره آسیا و منطقه تثبیت کند.
ب) شانگهای و آنچه برای اقتصاد ایران مهم است
وقتی تحلیلگران توسعه، قرن جدید را قرن آسیا نامگذاری کردند، بیش از هر موضوع دیگری رشداقتصادی در این قاره را مورد توجه قرار دادند و از این رو انتفاع اقتصادی از مهمترین انگیزه‌های ایران و همه کشورهایی است که برای عضویت در شانگهای اعلام آمادگی کرده‌اند. برای ایران بازارهای آسیای شرقی و میانه حتی با وجود تمام تحریم‌هایی که در حال حاضر با آن دست به گریبان است، باز هم فرصتی غیرقابل چشم‌پوشی است. «سید محمد اتابک» وزیر صنعت، معدن و تجارت؛ مهرماه سال گذشته با اشاره به اینکه ایران به عنوان عضو اصلی در پیمان شانگهای حضور دارد، گفته بود: مراودات تجاری کشورمان با اعضای این پیمان بیش از ۳۰ میلیارد دلار است.
به گفته وی، حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص دنیا در کشورهای عضو شانگهای رقم می‌خورد و اعضا تلاش دارند تا از یکجانبه گرایی غرب به ویژه آمریکا جلوگیری کنند، این پیمان می‌تواند ایران را وارد زنجیره تامین جهانی کند و تعاملات بانکی میان اعضا را آسانتر می‌کند.
اتابک ۸ سند مهم برای توسعه همکاری‌های تجاری، سیاسی و حوزه سلامت میان کشورهای عضو پیمان شانگهای امضاء شد.
پروژه‌های حمل‌ونقل، همکاری بانکی، گمرکی و کشاورزی از مهمترین محورهای همکاری جمهوری اسلامی با این نهاد بین‌المللی و به تبع آن محور گفت‌وگوها و رایزنی‌های رئیس‌جمهور در چین است. در میان هشت شریک عمده صادراتی ایران، چین، هند، پاکستان، به ترتیب جایگاه اول، پنجم و هشتم جای دارند و در میان شرکای وارداتی ایران نیز چین و هند رده‌های اول و چهارم را در اختیار دارند.
ژئوپلتیک خاص ایران؛ می‌تواند تهران را به عنوان حلقه ارتباط اصلی روسیه و هند قرار دهد، با فراهم‌ساختن زیرساخت‌های لازم، جغرافیای ایران می‌تواند مهمترین و اقتصادی‌ترین کریدور ارتباطی و ترانزیتی کشورهای عضو این سازمان تعریف شود. شانگهای برای ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین دارندگان انرژی در جهان اهمیت ویژه دارد از آن رو که چین در حال حاضر مهمترین خریدار نفت ایران است. انرژی برای همه کشورهای عضو این نهاد اولویت دارد و از این رو ایده‌هایی مانند باشگاه انرژی در این نهاد طرفداران بسیاری دارد.
تحریم‌های مالی آمریکا سیستم بانکداری ایران را با چالش‌هایی مواجه کرده و تهران برای کاستن از بار آن همکاری با کشورهای اوراسیایی را مطلوب می‌داند.
اعطای وام‌ها و اعتبارات اعضای شانگهای به اعضای خود هم در این مسیر پیشنهادی است که می‌تواند موثر باشد. این سازمان تاکنون نزدیک به ۱۰۰ پروژه تعریف شده را مورد حمایت قرار داده و به آن اعتبار تخصیص داده است. در این فرایند هم از ایده کنسرسیوم بین‌بانکی با طیفی از بانک‌های کشورهای عضو و تلاش برای برای شکل‌دهی به بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای حمایت می‌کند.
