عضو هیئت علمی مهندسی معماری می‌گوید در فرهنگ ایرانی، خانه محلی برای تجلی بخشیدن به ارزش‌های سنتی دینی و حفظ خانواده است، اما متأسفانه امروزه خانه‌های موجود با تعلیمات دینی، فرهنگی، تاریخی و بومی انسان ایرانی، هم‌راستا و هم‌نوا نیست.

اﻣﺮوزه ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ یک باره ﻧﻘﺶ ﻫﻮﯾﺖ اﯾﺮاﻧﯽ در زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷـﺪه و ﻣﻌﻤـﺎران  ﻧﻮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ مجلات ﺧﺎرﺟﯽ و ﺑﺎ ﺟستجوﯾﯽ در ﻓﻀﺎی مجازی اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ، زﻧﺪﮔﯽ، ﻣﻌﻤﺎری و ﻫﻮﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑروز ﮐﻨﻨﺪ، اﻣﺎ از ﻃﺮﻓﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﺎﻻﯾﺶ ارزشﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آﻧﺎن و ﺗﻄﺒﯿﻖ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ، به گونه‌ای ﮐﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﺷﺪ، مسئله‌ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ؛ در ﺷﮑﻞ‌ﮔﯿﺮی ﻣﻌﻤﺎری ﺳﻨﺘﯽ اﯾﺮان، ﺑﺎورﻫﺎی ﻣﺮدم ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﯾﯽ داﺷﺘﻪ‌اﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺑﺎورﻫﺎ، ﺣﻔﻆ ﺣﺮﯾﻢ و ارج ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ﻓﻀﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ حجاب مدخلی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ؛ حجاب ﺑـﺎ  ﻣﻔﻬـﻮم  ﺣـﺮﯾﻢ  و ﺣﺮﻣﺖ در ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺎ ﺣﻀﻮری ﻓﻌﺎل و ﺳﺎزﻧﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ، اﻣﺎ اﻣﺮوزه در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ درب اصلی ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺎل ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎی اﺗﺎق ﺧﻮاب ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد. ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ اﯾﻦ روﻧﺪ، تعلق، اﻣﻨﯿـﺖ  و آراﻣـﺶ  زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪه و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎری ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺎن عجین ﺷﺪه، رﻧﮓ ﻣﯽﺑﺎزد.  ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻤﯿﺖ ارزشﻫﺎی اﻟﻬﯽ و عملی ﮐﺮدن آنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﮑﺎری ﻋﺎﻟﻤـﺎن دﯾﻨـﯽ و ﻣﻬﻨﺪﺳـﯿﻦ ﻣﻌﻤـﺎر، ﻣﻬﻢ‌ﺗـﺮﯾﻦ  راﻫﮑﺎرﻫﺎی ﺣﻔﻆ ﻣﻌﻤﺎری اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ.

در این باره با مریم قربان‌زاده، عضو هیئت علمی مهندسی معماری دانشگاه بجنورد به گفت‌وگو نشستیم. وی که پژوهشی در زمینه "بازشناسی سلسله مراتب و وجوه محرمیت در خانه‌های سنتی ایرانی به ویژه فضای ورودی خانه‌های درون‌گرا جهت ارتقا سبک زندگی اسلامی" انجام داده، معتقد است: خانه در فرهنگ ایرانی، محلی برای تجلی بخشیدن به ارزش‌های سنتی دینی و حفظ خانواده است، اما متأسفانه امروزه خانه‌های موجود با تعلیمات دینی، فرهنگی، تاریخی و بومی انسان ایرانی، هم‌راستا و هم‌نوا نیست.

* چه ضرورتی سبب شد به پژوهش در زمینه معماری اسلامی از منظر سبک زندگی اسلامی بپردازید؟

یکی از اولویت‌های رفتاری افراد، ارزشی به نام حیا و عفاف است. اهمیت ارزش حیا در اسلام به حدی است که در روایات به مکان‌یابی فضاهای خصوصی خانه شامل اتاق استراحت، آشپزخانه و سرویس‌ها پرداخته شده است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: "أَ لَیْسَ مِنْ حُسْنِ التَّقْدِیرِ فِی‏ بِنَاءِ الدَّارِ أَنْ یَکُونَ الْخَلَاءُ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ مِنْهَا؛ آیا از نیکویی تقدیر خانه که آدمی بنا می‌کند آن نیست که بیت الخلاء در پنهان‌ترین جاهای خانه باشد؟"

حریم و محرمیت دارای پیشینه تاریخی در معماری گذشته ایران است. تعریف سلسله مراتب در ورودی اکثر بناها همچون فضاهای مسکونی، مساجد،کاروانسراها و... نشان‌دهنده بینش عمیق معمار ایرانی در تعریف حدود و محدوده خصوصی هر فرد و خانواده است. اهمیت حفظ حریم خصوصی در زندگی ایرانیان از دیرباز وجود داشته است و این موضوع ریشه در عوامل گوناگونی همچون باورهای دینی، نگرش و تفکرات تعصباتی  و... دارد.

**معماری ایرانی درخشش مفاهیم آسمانی در رعایت حرمت انسان‌هاست

* مهم‌ترین گزاره‌هایی که در معماری اسلامی مورد توجه مهندسان و اندیشمندان این حوزه قرار گرفته چه مسئله‌ای است؟

معماران ایرانی در سده‌های اخیر سعی کردند تا مفاهیم قرآنی را در آثار خود جلوه دهند؛ معماری ایرانی درخشش مفاهیم آسمانی در رعایت حرمت انسان‌هاست. تجلی آیه حجاب در سوره نساء و تفسیر آن، بخشی از تأثیر عمیق آیات الهی در معماری ایرانی و اسلامی است. مسئله حریم و حجاب و صیانت از محرمیت زنان یکی از اصول مهم معماری ایرانی در خلق فضای معماری بوده است. واژه حریم در لغت به معنی پیرامون، گرداگرد و مکانی که حمایت و دفاع از آن واجب است معنی شده است. حریم مرز ایجاد می‌کند، ولی هدف، فقط جدایی نیست، از طرفی به نظر می‌رسد مراعات اصل حجاب در سطوح مختلف معماری ایرانی به طور کامل لحاظ شده است؛ چنانچه در طراحی و ساخت بناها به حجاب دیداری، حجاب صوتی و حجاب رفتاری توجه ویژه شده است.

**خداوند حرمت حریم خانواده را مقدس می‌داند

از نظر قرآن، خانه در مقام و جایگاه بالایی قرار دارد، به قدری که حفظ حریم آن بر همگان توصیه شده است. خداوند متعال می فرماید "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى‏ أَهْلِها؛ اى اهل ایمان به خانه‌‏هایى غیر از خانه‌‏هاى خودتان وارد نشوید مگر آنکه اجازه بگیرید و بر اهل آنها سلام کنید" (نور/27) خداوند ورود به خانه غیر را بدون اذن و سلام ممنوع می‌کند، پس حرمت این حریم را مقدس می‌داند. آیت‌الله جوادی آملی، ساختن خانه‌های دارای آشپزخانه باز (اُپن) که نه صاحبخانه و نه مهمان نتوانند رعایت حجاب کنند و راحت باشند را غیر اسلامی دانستند.در فرهنگ ایرانی، خانه محلی برای تجلی بخشیدن به ارزش‌های سنتی دینی و حفظ خانواده است. اما متاسفانه امروزه خانه‌های موجود با تعلیمات دینی، فرهنگی، تاریخی و بومی انسان ایرانی، هم راستا و هم‌نوا نیست.

 **در فرهنگ ایرانی، خانه محلی برای تجلی بخشیدن به ارزش‌های سنتی دینی و حفظ خانواده است، اما متاسفانه امروزه خانه‌های موجود با تعلیمات دینی، فرهنگی، تاریخی و بومی انسان ایرانی، هم راستا و هم‌نوا نیست. 

* وقتی از معماری ایرانی اسلامی جهت حفظ حریم خانواده صحبت می‌شود، به صورت مصداقی شامل چه مواردی می‌شود؟

منظور از محرمیت، مصونیت فضاهای داخلی مسکن از دید بیگانگان است و این موردی است که آسایش خانواده سخت به آن وابسته است. در واقع مسکن به عنوان محل امن و آرامش خانواده باید به گونۀ مناسب از معرض دید قرار گرفتن در امان بماند.مورد دیگری که در این رابطه مطرح است، ارتباطات صحیح فضاهای داخلی است به گونه‌ای که اولاً غریبه‌ها بر فضاهای داخلی تسلط نداشته باشند و ثانیاً قلمرو اعضای خانواده ( والدین و فرزندان دختر و پسر) نیز به طریق مناسب از یکدیگر تفکیک شوند؛ بنابراین محرمیت مورد نظر برای مسکن مطلوب، عبارت است از مصونیت فضای داخل مسکن از دید بیگانگان و تفکیک عرصه‌های عملکردی داخل مسکن؛ برای مثال مکان‌هایی از مسکن مثل حیاط یا محل اجتماع خانواده و فعالیت‌های فردی باید از دید و دسترسی بیگانه در امان باشد، در حالی که اطاقهای فردی  مثل اطاق خواب والدین باید از دید سایر اعضای خانواده نیز دور باشد. اسلام با توجه به این مهم، در سبک زندگی خانوادگی ایده‌آلی که برای بشر تعریف کرده برای تمام افراد خانواده حریم‌هایی مشخص کرده و برای بقای این حریم‌ها ساز و کارهایی نیز ارائه داده است.

 * به صورت مصداقی می‌توانید مواردی از این توصیه‌های دینی را معرفی کنید؟

 ﺑﺮ اساس آموزه‌های دینی می‌توان چهار حیطه حریم را در کالبد خانه به شکل زیر تبیین کرد:

1ـ حریم بین والدین و فرزندان

این حریم به طور قطع کم رنگ‌ترین حریم‌ها بین زن و شوهر است. به اقتضای مسائل زناشویی تقریباً می‌توان گفت هیچ حریمی بین زوجین وجود ندارد، تا آنجا که قرابت و نزدیکی آنها به حدی است که قرآن آن دو را به لباس برای یکدیگر تشبیه کرده است. «هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ؛ زنان شما پوشش شما هستند و شما پوشش آنها» (بقره- 187) اما زن و شوهر که تا این حد به هم نزدیکند که مثل یک نفر هستند، باید در مقابل فرزندان خود حریم‌هایی را حفظ کنند. اهمیت این امر تا آنجاست که هم روانشناسان متعهد و هم متون روایی و قرآنی به شدت بر روی این حریم‌ها تاکید کرده‌اند. در اسلام حفظ این حریم‌ها در چند سطح مطرح شده است که هر کدام در آینده کودک می‌تواند تاثیرات بسزایی داشته باشد و رعایت و یا عدم رعایت آنها در سعادت و شقاوت فرزند تاثیر مستقیم دارد.

2ـ حریم جنسیتی بین فرزندان دختر و پسر

یکی دیگر از مواردی که باید در خصوص حریم بین فرزندان مراعات شود، جداسازی بستر خواب فرزندان از یکدیگر است؛ مخصوصاً اگر فرزندان دو جنس مخالف باشند. برای این جداسازی از 6 سال تا 10 سال بیان شده است که وجه جمع آن این است که بهترین زمان برای جداسازی بین فرزندان درهنگام خواب، همان 6 سالگی است، اما نهایتاً این کار تا 10 سالگی فرصت دارد، همچنان که رسول خدا (ص) می‌فرماید: "بستر خواب پسر و پسر، پسر ودختر، دختر و دختر را به هنگام 10 سالگی از هم جدا کنید." و یا در دیگر روایت آمده است «أَنَّهُ یُفَرَّقُ‏ بَیْنَ‏ الصِّبْیَانِ‏ فِی الْمَضَاجِعِ لِسِتِّ سِنِینَ؛ باید بستر کودکان در شش سالگى جدا باشد.»

 از تأکیدی که بر حفظ و رعایت حریم‌ها‌ی درون خانوادگی در اسلام شده است، چنین برداشت می‌شود که فضای زندگی از جهات مختلف باید آماده اینگونه حریم‌بندی‌ها باشد. یکی از توصیه‌های اسلام این است که برای زندگی خانه‌هایی وسیع انتخاب کنید؛ زیرا خانه‌های وسیع این امکان را به انسان می‌دهد تا بتواند حریم‌ها را مراعات کند.

3ـ حریم بین میزبان و مهمان

  وجود آیات و احادیث متعددی در دین اسلام با تأکید بر تکریم مهمان حاکی از اهمیت این معیار  و اخلاق اجتماعی در حریم خانه است. از طرفی مهمان‌نوازی از منظر عقاید اندیشمندان، صاحب‌نظران و آیات و روایات اسلامی بایستی با رعایت حریم مهمان و میزبان همراه باشد. اهمیت این مسئله تا آنجاست که یکی از وظایف مهم مهمان از زمان ورود به منزل میزبان، چشم نگهداشتن از محرمات است که شامل چشم نگهداشتن از تجسس و وارسی قسمت‌های مختلف منزل میزبان، چشم نگهداشتن از نامحرم و امور دیگر می‌شود. امیرمؤمنان(ع) فرموده‌اند: «خداوند به مسیح ــ علی نبینا و آله و علیه‌السلام ــ وحی کرد که به بنی‌اسرائیل بگو در هیچ خانه‌ای از خانه‌های [بندگان] من وارد نشوید مگر با چشم‌های خاشع و به زیرافتاده، قلوب پاک و طاهر، دست‌های امین و پاک و به بنی‌اسرائیل خبر بده که من دعای هیچ‌کس از بندگانم را که ظلمی‌ بر گردنش باشد اجابت نمی‌کنم». لذا با توجه به کثرت آیات و احادیث متعدد در تأکید بر حفظ حریم میزبان و میهمان، یکی از معیارهای مهم در بحث عفاف و حجاب در مسکن، امکان حضور مهمان در خانه در عین رعایت حریم فضاهای خصوصی از فضای پذیرایی میهمان است.

4ـ حریم بین خانواده و بیگانگان

امنیت از اشراف بیگانگان در فضاهای مسکونی به عنوان خصوصی‌ترین فضای کالبدی انسان، یکی از مهمترین مباحث محرمیت در مسکن از منظر اسلام است، بگونه‌ای که تأکید شده  است در طراحی بناهای مسکونی هیچ گونه اشرافی از همسایگان متوجه ساکنین نشود. معماری گذشته ایران، حاکی از آنست که خانه‌های درونگرا به مسئله حریم از جنبه‌های گوناگون پاسخ می‌دادند و آن را به نحو مطلوبی به وجود می‌آوردند. حریم داشتن از نگاه غیر در دو حوزه‌ی کالبدی و معنایی قابل بررسی است. در حوزه‌ی کالبد فضایی بیشتر متمرکز اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهد داد و در حیطه‌ی معنایی ویژگی‌هایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان می‌آورد، به گونه‌ایی که فرد در آن به آرامش می‌رسد. محرمیت در این سطح با جدا کردن از فضای بیرونی از درونی اتفاق می‌افتد. این تفکیک و تملک یافتن بر فضا و یا به نوعی آرامش ایجاد شده از آن به واسطه‌ی حفظ حریم خانه از بیگانه ایجاد می‌شود.

* از آسیب‌هایی که اکنون در خانه‌های مسکونی مشاهده می‌کنیم، پیوستگی سالن‌های مختلف درون یک منزل است. خانه‌های سنتی ما تا چه مقدار با فرهنگ ایرانی اسلامی مطابقت داشت؟

مطابق با نظر محققان فرهنگ گرا، فرهنگ عامل اصلی شکل‌گیری خانه است و عامل اقلیم، سایت، اقتصاد و ...، عوامل درجه دو است، زیرا اگر عاملی همچون اقلیم، عامل درجه اول در شکل‌گیری خانه باشد، چرا در اقلیمی همچون کرمان، فقط یک نوع خانه نیست و انواع شکل خانه در رابطه با ادیان گوناگون دیده میشود؟ لذا میتوان نتیجه گرفت که:" سنت محلی یا فرهنگی ارتباط مستقیمی با فرم‌های فیزیکی هر فرهنگ دارد و به عبارتی، این دو لازم و ملزوم یکدیگرند".

اصولاً در ساماندهی اندام‌های گوناگون ساختمان به ویژه خانه‌های سنتی، باورهای مردم بسیار کارساز بوده است؛ یکی از باورهای مردم ایران ارزش گذاشتن به زندگی شخصی وحرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون‌گرا کرده است. این انتخاب و گرایش در معماری ایرانی(اسلامی) ریشه در اعتقادات ایرانیان (که اکثریت مسلمان هستند) دارد. ایرانیان خواستار فضایی آرام برای خانواده خود به دور از هیاهو و مزاحمت دیگران هستند.  ما می‌‌توانیم از درونگرایی برداشت مختلفی داشته باشیم. این واژه پیش از آنکه نوع نگرش در معماری باشد آشکار کننده‌ی دیدگاه اخلاقی و عرفانی هر اقلیمی است.

**خانه‌ی درونگرا دریچه‌ای رو به آسمان دارد

* با این تفاصیل خانه‌های سنتی ما قرابت زیادی با مفاهیم اسلامی داشت؛‌ درست است؟

  همسویی معماری سنتی ایران با ارزش‌های الهی در خصوصیت درونگرایی نمود می‌یابد. در معماری گذشته ایران توجه به درون(باطن) بیش از بیرون(ظاهر) و ارزش‌هایی چون حیا، عدم تفاخر، ریا و خودنمایی، پرهیز از برهنگی و خود آرایی، از بین بردن زمینه رشد خودپسندی و وحدت جامعه در ساختمان‌های درونگرا به خوبی قابل مشاهده است. ضمن آنکه به تعبیر تیتوس بورکهارت، پژوهشگر در زمینه هنرهای اسلامی، خانه‌ی درونگرا دریچه ای رو به آسمان دارد.

* در این گفت و گو چند بار از مفهوم درونگرایی صحبت کردید؛ این گزاره به چه معناست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

از واژه درونگرایی می توان معانی مختلفی را استنباط کرد. تودار بودن و گرایش با حالات درونی و پرهیز از نشان دادن آن حالات به صورت تظاهر، بعضی از این معانی است، تا آنجا که در کلیت معماری ایرانی می‌توان خانه‌ها از نظر نمای بیرونی ساده و بی‌آلایش بوده و در عوض در درون، عظمت و شکوه چشم‌نواز دارد.

 خانه درونگرا مانند حصار، زندگی را محافظت می‌کند و درون این حصار، آب و درخت انسان را بی نیاز می‌کند. هر خانه جهانی کوچک است که پیوسته خانواده را در بر می‌گیرد. حیاط، کثرت‌ها را وحدت می‌بخشد و آب مانند آیینه آسمان زندگی را تطهیر می‌کند. هشتی فضایی تنگ و نیمه تاریک است که پس از کوچه واقع می‌شود و رابط بین بیرون، اندرون و حریم زندگی است. فضای باز، نیمه باز و بسته در خانه، نماد تسلسلی است برای سکوت، مکث، عبادت و اندیشه که انسان ایرانی را به عالم بالا سوق می‌دهد.

از ویژگی‌های مهم درونگرایی، نداشتن ارتباط مستقیم بصری فضاهای داخلی با بیرون از خانه است. در این نوع خانه‌ها، سلسله مراتبی برای ورود به درون وجود داشت. تنها عنصر ارتباط با بیرون، هشتی بود. بعد از هشتی راهرویی پیچ در پیچ به نام دالان قرار داشت که سبب می‌شد حریم خانه از دید افراد غریبه در امان بماند. پس از آن، فضای اصلی خانه بود که شامل دو قسمت درونی و بیرونی می‌شد. بیرونی مخصوص مهمانان بود و اندرونی برای اهل خانه و خدمه به کار می‌رفت. اولین بخش این قسمت، حیاط بود که به آن میان‌سرا گفته می‌شد. پس از عبور از حیاط، راهرویی به نام یک دری وجود داشت که ارتباط فضای باز و حیاط را میسر می‌کرد. اتاق کوچک خانه دو دری و اتاق استراخت را سه دری می‌نامیدند. به اتاق میهمان خانه پنج دری گفته می‌شد. خانواده شب‌های تابستانی در ایوان می‌نشستند؛ ایوان فضایی مسقّف بود که از سه طرف محدود و از یک طرف به فضای باز مشرف می‌شد.