سیستم مدیریت پورتال پایگاه خبری فرایش

در دنیایی که هر روز مرز میان انسان و فناوری کمرنگ‌تر می‌شود، پدیده‌ای تازه در حال شکل‌گیری است: انسان‌هایی که به جای دوستی، هم‌صحبتی و همدلی، به سراغ هوش مصنوعی می‌روند تا راز دلشان را بگویند.

دیگر لازم نیست نگران قضاوت باشی، نیازی نیست از نگاه سنگین کسی بترسی یا از لو رفتن حرفت اضطراب بگیری. کافی‌ست بنویسی: «می‌خواهم حرف بزنم» و رباتی بی‌نام و چهره، آرام و بی‌احساس، تا انتها گوش می‌دهد.

اما این نوع گفت‌وگو چه پیامدهایی دارد؟ آیا به رشد روح انسان کمک می‌کند یا به تنهایی او دامن می‌زند؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها با دکتر فرید فدائی، متخصص روان‌پزشکی گفت‌وگو کرده‌ایم.

هوش مصنوعی قضاوت نمی‌کند

شب‌های زیادی برای خیلی از ما پیش آمده که گوشی را برداریم و به‌جای صحبت با همسر، خانواده یا دوستی قدیمی، پنجره گفت‌وگوی هوش مصنوعی را باز کنیم و بنویسیم: «دلم گرفته، حوصله هیچ‌کس را ندارم.» چند ثانیه بعد، پاسخ آرامی روی صفحه ظاهر می‌شود:«می‌فهمم، گاهی لازم است فقط استراحت کنی و به خودت فرصت بدهی.»

و عجیب است که همین پاسخ ساده، برایمان دلگرم‌کننده می‌شود؛ چون قضاوت نمی‌کند، سؤال نمی‌پرسد و از ما توضیح نمی‌خواهد. فقط گوش می‌دهد.

در چنین روایت‌های تکرارشونده‌ای، میل انسان به «امن بودن» خود را نشان می‌دهد؛ پناه بردن به گفت‌وگویی بی‌چهره، بی‌واکنش و بی‌خطر.

دکتر فربد فدائی، متخصص روان‌پزشکی، این اعتماد به هوش مصنوعی را ریشه‌یابی کرده و می‌گوید:«اگرچه انسان با درد دل کردن احساس آرامش پیدا می‌کند، اما همیشه نگران افشای راز یا واکنش منفی دیگران است. بسیاری از افراد از این می‌ترسند که اگر راز دلشان را بگویند، مورد سرزنش یا تمسخر قرار گیرند یا احساس شرمساری کنند. طبعاً در گفت‌وگو با هوش مصنوعی چنین نگرانی‌ای وجود ندارد.» در واقع، هوش مصنوعی شنونده‌ای است که نه چهره دارد و نه پیش‌داوری؛ و همین بی‌طرفی ظاهری، آن را برای بسیاری از انسان‌ها به یک «پناه امن» تبدیل کرده است.

گاهی گفت‌وگو با هوش مصنوعی فقط از سر کنجکاوی آغاز می‌شود؛ اما آرام‌آرام تبدیل به عادت می‌شود. عادت به نوشتن برای چیزی که همیشه در دسترس است، خسته نمی‌شود، قهر نمی‌کند و هیچ‌وقت دیر جواب نمی‌دهد. برای بسیاری از افراد، این گفت‌وگوها آرامش‌بخش‌تر از چت با دوستان واقعی شده‌اند؛ گفت‌وگوهایی که دیگر بوی احساس انسانی نمی‌دهند، اما خالی از تنش‌اند. در چنین فضایی، مرز میان ارتباط انسانی و ارتباط ماشینی به‌تدریج رنگ می‌بازد.

فدائی در تحلیل این پدیده می‌گوید:«در نسل‌های جدید، اعتماد به هوش مصنوعی تا حدی جایگزین گفت‌وگوهای واقعی با انسان‌ها شده است؛ هرچند در افراد میانسال و سالمند کمتر دیده می‌شود. باید توجه داشت که در گفت‌وگوهای انسانی، متن کلام تنها حدود ۲۰ درصد ارتباط را تشکیل می‌دهد و بخش عمده ارتباط از طریق لحن صدا، حالات چهره و حرکات بدن منتقل می‌شود. گفت‌وگو با هوش مصنوعی فقط آن ۲۰ درصد را دارد و در نتیجه بیشتر شبیه انتقال خبر است تا برقراری ارتباط.»

این سخن یادآور حقیقتی است که شاید فراموش کرده‌ایم: در دنیای دیجیتال، «کلمات» تنها پوسته‌ای از احساسات‌اند، بی‌آنکه گرمای نگاه یا لرزش صدا همراهشان باشد.

از خودبیگانگی در عصر هوش مصنوعی

در بخش دیگری از گفت‌وگو، فدائی به پیامدهای روانی این پدیده اشاره می‌کند:«جایگزینی گفت‌وگو با انسان توسط هوش مصنوعی، نشانه‌ای از نوعی از خودبیگانگی است. این وضعیت به مرور باعث فراموش شدن مهارت‌های ارتباطی، افزایش فاصله میان انسان‌ها و کاهش همدلی در روابط می‌شود. انسان از طریق همدلی و بازخوردهای عاطفی می‌تواند با دیگری ارتباط واقعی برقرار کند، اما وقتی رابطه بر مبنای تبادل اطلاعات صرف شکل بگیرد، عاطفه و همدلی جایی نخواهند داشت.» در واقع، هرچند هوش مصنوعی می‌تواند پاسخ دهد، اما نمی‌تواند «احساس کند». و همین فقدان احساس است که گفت‌وگوی انسان با ماشین را به تجربه‌ای سرد و تک‌بعدی بدل می‌کند.

آینده روابط انسانی در سایه هوش مصنوعی

شاید امروز گفت‌وگو با هوش مصنوعی تنها راهی برای تخلیه ذهنی یا گذر از لحظه‌ای سخت باشد، اما اگر این عادت به مرور جای ارتباط واقعی را بگیرد چه خواهد شد؟ دنیایی را تصور کنید که در آن انسان‌ها به جای شنیدن صدای یکدیگر، تنها با صدای مصنوعی ربات‌ها آرام می‌گیرند. روابط انسانی، که بر پایه عاطفه، درک و واکنش زنده شکل می‌گیرد، در خطر «خاموش شدن» است.

وقتی از دکتر فربد فدائی درباره آینده این روابط می‌پرسیم، پاسخ می‌دهد:«گفت‌وگو با هوش مصنوعی فقط اطلاعات را منتقل می‌کند و بُعد هیجانی و عاطفی ندارد. پاسکال گفته بود: قلب دلایلی دارد که منطق از آن بی‌خبر است. جامعه انسانی بر پایه عواطف شکل گرفته است و حذف این وجه عاطفی از ارتباط می‌تواند عواقب خطرناکی داشته باشد، از جمله تبدیل نگاه انسان به خود و دیگران به دیدگاهی ابزاری.» در حقیقت، هرچه بیشتر به سمت گفت‌وگو با ربات‌ها برویم، خطر آن وجود دارد که خودمان نیز «ربات‌وار» شویم — منطقی، دقیق، اما بی‌احساس.

راه بازگشت به صمیمیت انسانی

در پایان گفت‌وگو، دکتر فدائی توصیه‌ای دارد که ساده به نظر می‌رسد، اما عمق فراوانی دارد:«برای حفظ روابط واقعی باید ارتباط عاطفی بین انسان‌ها و حتی میان انسان‌ها و دیگر موجودات زنده را تقویت کنیم. آشنایی دوباره با طبیعت، مهربانی با جانوران و صرف وقت بیشتر برای با هم بودن، می‌تواند مانع از آن شود که انسان هوش مصنوعی را به عنوان هم‌صحبت خود برگزیند.» شاید بازگشت به صمیمیت، کار سختی نباشد؛ کافی‌ست به‌جای تایپ کردن، یک تماس بگیریم، یک لبخند هدیه کنیم یا در سکوت کنار هم بنشینیم.