سیستم مدیریت پورتال پایگاه خبری فرایش

پژوهشگر آثار و سیره مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی با بیان اینکه مرحوم آخوند همدانی پناه مردم بود، گفت: از پشت‌ صحنه زندگی مردی سخن گفته می‌شود که علم را با زهد و اخلاق درآمیخت و خدمت به مردم را بر هر شأن و عنوانی مقدم می‌دانست؛ شخصیت علمی، عرفانی و انقلابی این عالم ربانی قابل توجه بود، مردی که فروتنی‌اش به اندازه دانایی‌اش بزرگ بود.

در تاریخ معاصر حوزه‌های علمیه، نام‌هایی درخشان ثبت شده‌اند که هریک در عصر خود، پیوندی میان دانش، معنویت و عمل اجتماعی برقرار کرده‌اند؛ ازجمله این چهره‌های ماندگار، مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی است. عالمی که هم در میدان علم، هم در میدان عمل و هم در عرصه تربیت نفوس، نقش‌آفرینی کرد. او را باید از نسل عالمانی دانست که علم را برای خدا خواستند و اخلاق را نه در گفتار، بلکه در رفتار آموختند.

در روزگاری که علم گاه از عمل جدا می‌شود و زهد در ظاهر خلاصه می‌شود، سیره‌ مرحوم آخوند یادآور روزگار پیوند علم و عمل است؛ روزگاری که «عالم» نه صرفاً عنوانی حوزوی، بلکه مسئولیتی الهی بود. او همان‌گونه که در محراب تدریس و خطابه می‌درخشید، در میدان خدمت به مردم و پاسداری از ارزش‌های دینی نیز پیش‌قدم بود. زهد، یقین، تواضع و نصیحت خیرخواهانه نه‌فقط مفاهیم مورد مطالعه، بلکه ارکان زیست روزانه‌اش بودند.

در گفت‌وگویی مفصل با حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی اصغری همدانی، از شاگردان با واسطه و پژوهشگران آثار آن عالم ربانی، ابعاد گوناگون شخصیت مرحوم آخوند مورد بررسی قرار گرفته است. وی که خود از خطیبان، نویسندگان و پژوهشگران برجسته در حوزه مطالعات دینی است، سال‌ها از نزدیک با آثار و شاگردان مرحوم آخوند ارتباط داشته و در تبیین سیره‌ علمی و اخلاقی ایشان پژوهش‌هایی مکتوب عرضه کرده است.

این گفت‌وگو تنها روایت یک زندگی نیست؛ تصویری است از «سبک زیستِ عالمانه» در قرن اخیر. در خلال سخنان حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی، چهره‌ای از آخوند معصومی ترسیم می‌شود که از یک‌سو فقیه و مفسر است، از سوی دیگر مربی، مصلح اجتماعی و پناه مردم. او عالمی بوده که شاگردان را نه‌فقط به دانستن، بلکه به زیستن با ایمان و اخلاق فرا می‌خوانده؛ عالمی که در برابر دنیا، زاهد بود و در برابر مردم، پدری مهربان.

در این مصاحبه، سه محور اصلی دنبال شده است:

نخست، سیره‌ شخصی و اخلاقی آن عالم وارسته؛ از زهد و یقین گرفته تا حلم و جود.

دوم، نقش علمی و تربیتی او در حوزه‌های علمیه و در میان شاگردان برجسته‌ خود.

و سوم، تعامل او با نهضت امام خمینی (ره) و نگاهش به انقلاب اسلامی که از ایمان، ادب و بینش عمیقش نسبت به زمانه سرچشمه می‌گرفت.

آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگوی طولانی و پُرمعنا است؛ گفت‌وگویی که هم تاریخ را روایت می‌کند، هم اخلاق را و هم ایمان را.

انگیزه تألیف کتاب‌ها درباره مرحوم آخوند

پژوهشگر آثار و سیره مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی در ابتدای سخنان خود با اشاره به جایگاه والای علما در فرهنگ اسلامی، گفت: در روایتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه می‌فرماید یاد و خاطره علما، حتی پس از رحلتشان، در دل مردم باقی می‌ماند. این یکی از ویژگی‌های علمای ربانی است که مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی نمونه‌ بارز آن بود.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی اصغری همدانی توضیح داد: کمبود منابع معتبر درباره زندگی و شخصیت مرحوم آخوند، انگیزه اصلی‌ام برای نوشتن و تألیف چند کتاب درباره ایشان بود؛ ازجمله کتاب‌های «عالم ربانی» و «مجتهد عادل»؛ با توکل به خدا و استمداد از روح ملکوتی ایشان، دست به قلم شدیم تا منابعی جامع و قابل اتکا برای نسل‌های آینده فراهم کنیم.

این کارشناس مسائل دینی، خطیب و نویسنده چندین جلد کتاب درباره مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی همچنین به چاپ دیوان اشعار مرحوم آخوند تحت عنوان «دیوان فنا» و کتاب «یک مجلس روضه ناب» اشاره کرد و گفت: هدف از این اقدامات حفظ آموزه‌ها و یاد ایشان برای نسل‌های آینده بوده است.

حدیثی که ویژگی‌های مرحوم آخوند را نشان می‌دهد

پژوهشگر آثار و سیره مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی سپس به روایتی از پیامبر اعظم (ص) و امام موسی کاظم علیه‌السلام اشاره کرد و افزود: این روایت پنج ویژگی اصلی یک عالم ربانی را بیان می‌کند؛ این پنج ویژگی که مرحوم آیت‌الله آخوند داشتند، درواقع برگرفته از یک حدیث معتبر است که می‌گوید «باید نزد عالمی نشست که انسان را از شک و دودلی به یقین، از دنیاگرایی به زهد، از خودنمایی به اخلاص، از تکبر به تواضع و از دشمنی به نصیحت و خیرخواهی دعوت کند».

وی در سخنان خود هریک از این ویژگی‌ها را با نمونه‌هایی از زندگی مرحوم آخوند معصومی همدانی، این‌گونه شرح داد: هدایت دل‌ها از شک به یقین را انجام می‌داد؛ آن عالم ربانی خود در یقین زیست و دیگران را نیز به روشنی ایمان رهنمون کرد. از زهد و بی‌اعتنایی به دنیا نیز باید یاد کرد که در سادگی زندگی و قناعت روزمره‌اش جلوه داشت و هر بیننده‌ای را به تأمل در معنای واقعی بی‌نیازی و توکل وامی‌داشت.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی در ادامه ابراز کرد: به روحیه نصیحت‌کنندگی و خیرخواهی او نیز اشاره می‌کنم؛ روحیه‌ای که باعث می‌شد حتی در برخورد با مخالفان و منتقدانش، جز از درِ صلح و خیر، درنیاید.

وی سپس از تواضع و فروتنیِ بی‌ریای آن عالم گفت و افزود: این ویژگی در رفتار روزمره، پیاده‌روی میان مردم و حضور بی‌تکلف در مجالس دینی، به چشم می‌آمد. سرانجام از اخلاص در عمل ایشان سخن می‌گویم؛ اخلاصی که در هر منبر و سخنرانی او موج می‌زد، آن‌گونه که هدفش نه نام و شهرت، بلکه تنها هدایت و بیداری دل‌های مردم بود.

آیت‌الله آخوند معصومی همدانی، نخ تسبیح جماعت اطرافش بود

این نویسنده و مؤلف همچنین به وحدت‌طلبی آیت‌الله ملاعلی معصومی اشاره کرد و گفت: مرحوم آیت‌الله آخوند همواره بر وحدت میان افراد مختلف تأکید و باور داشت که بدون ایجاد وحدت، پیشرفت جامعه و تعالی انسان ممکن نیست.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی تأکید کرد: شخصیت علمی، اخلاقی و اجتماعی مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی، با ویژگی‌های ربانی و اخلاقی برگرفته از حدیث، الگویی ارزشمند برای نسل‌های امروز و آینده است و یاد و اثر ایشان همچنان در جامعه باقی خواهد ماند.

وی درباره ویژگی‌های شخصی مرحوم آخوند معصومی همدانی گفت: مرحوم آخوند ملاعلی معصومی تجسم عملی حدیثی بودند که پنج ویژگی یک عالم ربانی را معرفی می‌کند؛ یقین، زهد، اخلاص، تواضع و نصیحت به دیگران، اما زندگی شخصی ایشان فراتر از این حدیث بود.

پژوهشگر آثار و سیره مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی به مثال «ازدواج علم با حلم» اشاره کرد و توضیح داد: این مفهوم نشان‌دهنده تلفیق علم و حلم است. یعنی انسان هم عالم باشد و هم حلیم؛ چنین ترکیبی سعادت دنیا و آخرت را رقم می‌زند (در مقابل ترکیب تنبلی با بی‌حوصلگی، خسارت‌آفرین است). این «ازدواج مبارک» در وجود مرحوم آخوند شکل گرفته و نمود آن در رفتار و آموزش‌هایشان کاملاً آشکار بود. ایشان تأکید داشته‌اند که علم بدون حلم و اخلاق، ارزش ندارد.

این کارشناس مسائل دینی افزود: مرحوم آخوند نه‌تنها شاگردان بسیاری تربیت کردند، بلکه به تفسیر قرآن و نگارش آثار دینی نیز پرداختند؛ یکی از شاگردان نقل می‌کند که ایشان دو بار قرآن را از ابتدا تا انتها برای شاگردان تفسیر کردند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی به یک خاطره نیز اشاره کرد و گفت: یک جوان به ایشان مراجعه و سه اصل زرتشت را بیان کرده بوده (پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک)؛ مرحوم آخوند هم فرموده بودند که اگر این سه اصل به این شکل گفته شده، دین اسلام برای برخی اعمال 70 حکم دارد؛ آیا ارزش ندارد که انسان به دین خود مراجعه کند؟ این مثال، دقت علمی و اخلاقی ایشان را نشان می‌دهد.

وی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های ماندگار مرحوم آخوند، جود و بخشش بی‌نظیر بود؛ شاگردان و مردم کوچه و بازار همواره از کرم و کمک ایشان بهره‌مند می‌شدند. نمونه‌ای از این رفتار مربوط به یک حمال بوده که برای جهیزیه دخترش نیاز مالی داشته و مرحوم آخوند شخصاً هزینه را تأمین کرده و طلاهای فرزند خود را به دختر آن شخص بخشیده‌اند.

اخلاص و عدالت در عمل

این خطیب برجسته ادامه داد: با اینکه وجود مبارک مرحوم آخوند بسیار اهل چشم‌پوشی و خیرخواهی بود، اما به‌هیچ‌وجه در مسائل دینی کوتاهی نمی‌کرد؛ گاهی افراد ثروتمند یا کسانی که رباخواری کرده بودند، پولی را به‌عنوان جبران به ایشان می‌رساندند که مرحوم آخوند همواره آن‌ها را به صاحبان حقیقی یا نیازمندان می‌رساندند و این اقدام نشان‌دهنده ایمان عمیق و اخلاص بی‌نظیر ایشان بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین اصغری همدانی خاطرنشان کرد: مرحوم آخوند (ره) شاگردان خود را با دقت انتخاب و راهنمایی می‌کردند؛ یکی از شاگردان تعریف می‌کرد که وقتی برای تبلیغ به روستایی اعزام شدم، تمام هزینه‌ها توسط مرحوم آخوند تأمین شد و حتی پس از بازگشت، شاگردان را در مورد خرج‌ها و خمس‌ها راهنمایی کردند.

وی در ادامه افزود: این رفتارها باعث شد که شاگردان و مردم به عمق ایمان و اخلاق ایشان پی ببرند و تأثیرات علمی و اجتماعی آن عالم تا نسل‌ها باقی بماند.

ارتباط با بزرگان حوزه و امام خمینی (ره)

این پژوهشگر دینی گفت: مرحوم آخوند در دوران جوانی مورد توجه بزرگان حوزه قم بودند. مرحوم شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه، ایشان را با عنوان مجتهد عادل به همدان فرستاد. قید «عادل» در این عنوان نشان‌دهنده عدالت و انصاف ایشان است و نه مقایسه با دیگران. فضایل علمی، اخلاقی و اجتماعی ایشان باعث شد که نسل‌های بعدی، شاگردان و پژوهشگران، آثار و زندگی ایشان را به دقت مطالعه کنند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی تصریح کرد: فرزندان ایشان نیز در مسیر علمی و اخلاقی قدم گذاشته‌اند. یکی از فرزندان در حوزه فلسفه غرب فعال است و آثار متعددی منتشر کرده‌ و همواره بر اشرافیت تأکید دارد؛ البته اشرافیت فکری یعنی ارزش دادن به دانش، تسلط علمی و فضائل اخلاقی.

سیره خانوادگی، نگاه عرفانی و تعامل با انقلاب

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی در بخش پایانی این گفت‌وگو اظهار کرد: مرحوم آخوند عالمی بود که همه به او افتخار می‌کردند؛ در روایات آمده عالم چون نخل خرما است؛ وقتی زیر آن قرار می‌گیری، باید سرت را بالا بگیری تا از ثمره‌اش بهره‌مند شوی. کتاب‌هایی که از ایشان گردآوری کردیم، با خونِ دل و تلاش فراوان جمع شدند.

وی سپس به تعامل مرحوم آخوند با انقلاب اسلامی پرداخت و گفت: هرکس بخواهد امام را با بزرگان دیگر مقایسه کند، به بن‌بست می‌رسد؛ ایشان شجاعتی داشت که در طول تاریخ کم‌نظیر است. می‌فرمود «به خدا قسم در عمرم از هیچ‌کس نترسیدم، جز خدا». کسی که می‌گوید «من دهن این دولت را خُرد می‌کنم» یا «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند»، باید ایمان و صلابتی الهی داشته باشد.

این محقق و مؤلف افزود: حضرت امام در کنار صلابت، نرمش و درایت نیز داشت. برخی فقها می‌گفتند تا جایی باید پیش رفت که خون‌ریزی نشود، اما امام فراتر از مرز ترس عمل می‌کرد، چون هدف را الهی می‌دید؛ این تفاوت امام با دیگران بود.

این کارشناس علوم دینی درباره موقعیت آیت‌الله آخوند نزد امام خمینی (ره) گفت: حضرت امام در پیامی فرمودند «تمام مقلدین من می‌توانند وجوه شرعی خود را به آقای آخوند معصومی همدانی بپردازند، زیرا ایشان به‌منزله خود من هستند». این جمله نشان‌دهنده اعتماد مطلق امام به پاکی، عدالت و صلاح مرحوم آخوند است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی افزود: مقام معظم رهبری نیز درباره ایشان فرموده‌اند «آیت‌الله آخوند معصومی همدانی از علمای طراز اول کشور بودند؛ فقیهی قوی، متبحر در فقه و اصول و رجال و درعین‌حال اهل سلوک، تقوا و معنویت. شاگردان ایشان از علم و معنویت او بهره فراوان بردند و تجلیل از ایشان تجلیل از علم و تقوا و اخلاص است».

توصیه به نسل جوان و تأمل در سیره آخوند همدانی

وی خطاب به طلاب و پژوهشگران گفت: اگر بخواهم به نسل امروز توصیه‌ای کنم، این است که سیره و حالات مرحوم آخوند را بخوانند و در آن تدبر کنند. همان‌طور که مرحوم اقبال لاهوری گفته است «ای بسا شاعر که بعد از مرگ زاد/ چشم خود بربست و چشم ما گشاد». انسان‌های نامدار این‌گونه‌اند که چشم خود را بسته، اما چشم ما را باز می‌کنند. مرحوم آخوند از همین جنس بود و بعد از رفتنش، تازه درک کردیم که چه گوهر نابی را از دست داده‌ایم.

این خطیب توانا سپس تأکید کرد: اگر کسی می‌خواهد از سیره مرحوم آخوند بهره بگیرد، کافی است یکی از صفاتش را الگوی خود کند. ما خاک پای او هم نیستیم، اما تعمق در یک جمله از سیره‌اش برای ما کافی است. بنده همیشه می‌گویم خدایا اگر روز جهنم بنا شد مرا به جهنم ببری، از جایی ببر که مردم همدان مرا نبینند، برای اینکه آن‌ها خیال می‌کردند من آدم خوبی هستم...

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی در پایان سخنانش گفت: تمام هم و فکر من نیز این است که در بُعد فردی و اجتماعی، مورد رضایت اهل‌ بیت علیهم‌السلام باشم. از خدا می‌خواهم همه ما را به حرمت امام حسین علیه‌السلام، عاقبت‌به‌خیر بفرماید.

میراث علمی و اخلاقی مرحوم آخوند؛ از چشم بسته تا چشم باز نسل‌ها

در خاتمه باید گفت؛ گفت‌وگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی، پژوهشگر آثار و سیره مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی، درواقع سفری به ژرفای زندگی عالمی است که علم و عمل، اندیشه و اخلاق را در هم آمیخت. سخنان او از میان خاطرات خانوادگی، تجربه‌های علمی و ارادت دیرینه به شاگردان و استادان، تصویری روشن از عالمی به‌جا می‌گذارد که در کنار عمق فقهی و تسلط علمی، زیست ساده و صادقانه‌ای داشت و تا واپسین لحظات عمر، دغدغه هدایت مردم و پاسداری از ایمان و انقلاب را با خود حمل می‌کرد.

مرحوم آخوند ملاعلی معصومی همدانی در نگاه راوی این گفت‌وگو نه‌تنها عالمی در قله دانش، بلکه الگویی در زهد، خلوص و تعهد اجتماعی بود؛ عالمی که هم امام و هم مردم، بر پاکی و قداست او گواه بودند. آثار مکتوب و شاگردان برجای‌مانده از او، سرمایه‌ای گران‌بها برای حوزه‌های علمیه و جامعه دینی امروزند.

به‌گفته حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغری همدانی، «چشم آن بزرگ‌مرد بسته شد، اما چشم ما را به حقیقت گشود.» شاید راز ماندگاری این مردان خدا در همین باشد؛ آنان که رفتند تا یادشان بماند و میراث فکری، اخلاقی و عملی‌ آنان همچنان راه را برای طالبان علم و تقوا، روشن نگه می‌دارد.