تذهیب معنوی‌ترین بخش از نگارگری ایرانی است که به‌همت هنرمندان این عرصه، توانسته تا زینت‌بخش کتاب آسمانی قرآن باشد
و اما در مجموع همه هنرهای ایرانی و اسلامی بی‌شک تذهیب جایگاهی بسیار ممتاز و ویژه دارد. هنر تذهیب را می‌توان مجموعه ای از نُقوش بدیع و زیبا دانست که نقاشان برای هرچه زیباتر کردن کتاب‌های مذهبی، تاریخی، دیوان اشعار، و قطعه‌های زیبای خط به کار می‌برند و در واقع این هنر معنوی‌ترین بخش نگارگری ایرانی است که بهصورت ویژه زینت‌بخش قرآن کریم شده است.
صاحب‌نظران براین عقیده‌اند که استادان تذهیب، این مجموعه‌های زیبا را در قالب شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گلها و برگ‌های ختایی، شاخه‌های اسلیمی و گل‌های ختایی یا بندهای اسلیمی و ختایی، در جای‌جای کتاب‌ها به‌کار می‌گیرند، تا صفحات زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی بصری ببخشند.
البته هرچند برخی کشورها، نظیر ترکیه مدعی ابداع این هنر هستند، اما با این حال و مستند به آثار موجود در موزها و اسناد تاریخی، شکی نیست که پیشینه این هنر به ایران پیش از ورود اسلام و به دوره حکومت ساسانیان برمی‌گردد. گو اینکه دوره اوج‌گیری این هنر نیز مربوط به دوره تیموریان است. زیرا سلاطین این سلسله، عمدتاً مشوق هنر کتاب‌نویسی بوده‌اند که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها «بای‌سنقرمیرزا» پسر شاهرخ بوده است. زیرا این شاهزاده، علاوه‌بر اینکه به شخصه مردی هنرمند و بهره‌مند از فنون کتابت، خط، تذهیب و نقاشی بود که به این هنر و هنرمندان این حوزه نیز توجه ویژه داشته است.
در این خصوص شاید جالب باشد که بدانیم زیباترین تذهیب‌ها بین قرون 4 تا 6 هجری قمری و در دوره سلجوقیان خلق شده است. البته در عصر صفوی اصفهان نیز مرکز هنر تذهیب‌کاری و خوشنویسی شد که در این دوره با استفاده از رنگ‌های طلایی، زرد و سفید در زمینه تذهیب، تغییرات زیبایی در این هنر، پدید آمد.
در این خصوص مورخان و صاحب‌نظران تصریح می‌کنند که در قرون اولیه دوران اسلامی، به همان اندازه که به خوشنویسی توجه می‌شد. فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه بزرگان و امیران قرار داشته تا جائی که در نقاط مختلف ایران، به‌خصوص خراسان، مراکزی جهت تعلیم و پرورش علاقه‌مندان در این فن، به وجود آمد و رفته‌رفته فن تذهیب، راه کمال را طی نمود. در نهایت؛ امروزه به جرأت می‌توان گفت که هنر تذهیب ایرانی، در دنیا سرآمد هنرهای تصویرگری است.
البته پیش‌تر نیز گفتیم که تذهیب معنوی‌ترین بخش نگارگری ایران است که بهصورت ویژه زینت‌بخش حاشیه کُتب مذهبی به‌خصوص قرآن کریم است که در ابتدا، بیشتر به‌منظور تعیین سرسوره‌ها، آیه‌ها، جزء‌ها و سجده‌ها، آن را به‌نوعی تزئین می‌کردند. اما رفته‌رفته علاقه مفرط ایرانیان مسلمان به قرآن و همچنین عشق به زیبایی، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن، دقت بیشتری به‌کار برند و در نتیجه این آثار، از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت.
این هنر به‌خصوص در قرآن‌هایی که برای اُمرا و بزرگان و سلاطین نگاشته می‌شد، به اوج می‌رسد. فلذا این امر خود، یکی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تکامل فن تذهیب شده است. گو اینکه امروزه نیز به مجرد باز کردن این مصحف شریف، در کنار آیات نورانی قرآن، چشمان بسیاری از ما نیز جذب نگارگری و نقوش زیبای ثبت شده در حاشیه‌های اوراق آن می‌شود و بی‌اختیار پس از حمدوثنای خدای‌تعالی، زبان نیز به تحسین و تمجید آفرینندگان این نقوش و نگاره‌های چشم‌نواز و بدیع، باز می‌کنیم.
و اما به مناسب قرار گرفتن در ماه مبارک رمضان و رونق‌گیری محافل مختلف قرآنی، اعم از ترجمه، تفسیر، قرائت و... گروه هنری خبرگزاری فرایش نیز بران شده تا در راستای ادای دین به ساحت مقدس و ملکوتی این مصحف آسمانی و نیز جامعه هنرمند کشورمان با همیاری یکی از بانوان خوب تذهیب‌گر، نیم‌نگاهی هنری بر آرایه‌پردازی معنوی این کتاب آسمانی انداخته تا از این ره‌آورد، برگ زرین دیگری از هنر ایرانی و اسلامی را به علاقه‌مندان معرفی کند.
آرزوی دیرینه من اینست که به مدد خود قرآن، تذهیب نسخه‌ای کامل از این مصحف شریف را به پایان برسانم.
* هم‌کلام با بانوی تذهیب‌گر
خانم زهرا مهدوی دانشجوی سال آخر کارشناسی ارشد هنر اسلامی، زیرشاخه نگارگری و کتابت در دانشگاه تربیت مدرس، به‌عنوان یکی از هنرمندان و فعالان این عرصه، بیان کرد: فکر می‌کنم، پروردگار بزرگ برای من بهترین مسیر را تقریر نموده تا به راهی که هم‌مسیر با زیبایی و کلام نورانی وحی است، رهنمون شوم.
وی طی مصاحبه با پایگاه خبری فرایش عنوان کرد:بنده در سال 1392 بعد از تغیر رشته از ریاضی به هنر، وارد دنیای زیبا و پر از ظرافت رشته هنر اسلامی در دانشگاه محقق اردبیلی شدم. البته واقعیتش اینست که از همان ابتدا، فکر را نمی‌کردم که زیبایی و ظرافت و حس‌وحال سرشار از عشق این رشته، مرا تا بدین حد، به خودش جذب کند. فلذا تصمیم گرفتم تا این رشته را بهصورت آکادمیک و عملی در کنار هم، طی کنم.البته بعد از کارشناسی، مشغول مطالعه برای کنکور ارشد شدم و موفق شدم، به هدفم که پیشرفت در این حیطه و آشنا شدن با اساتید بزرگ این رشته بود نیز نائل گردم. گو اینکه همچنان هدفم نیز پابرجاست و در تلاش هستم که بیشتر و بهتر از تجربیات بزرگان این رشته، کمک بگیرم و تا جایی که بتوانم، این حس زیبا را، هم با خلق آثار جدید و هم آموزش، به علاقه‌مندان و دیگران نیز منتفل کنم.
این بانوی هنرمند، در پاسخ به این سؤال که اساساً دلیل انتخاب این رشته هنری چه بود و چه کسانی در این راه مشوق شما بوده‌اند؟ ادامه داد: شاید خودم دلیل انتخاب این رشته نبوده‌ام و دلیلش اعتماد و سپردن مسیر دانشگاهی من به آن بوده است. در عین حال براین باور نیز هستم که پروردگار بزرگ که خود هنرمند واقعی است، برای من بهترین مسیر را تقریر کرده تا به راهی که هم‌مسیر زیبایی و کلام وحی است، هدایت شوم. البته لازم به ذکر است که در این راه، همه اطرافیان و به‌خصوص خانواده‌ام نیز مشوق من بوده‌اند و اکنون نیز به درجاتی بهتر و بیشتر، انگیزه‌بخش من در ادامه این راه هستند.
این هنرمند تذهیب‌گر در خصوص تعداد و کیفیت آثار خود، با اشاره به اینکه؛ چون کار تذهیب بسیار زمان‌بر و طولانی است، قطعاً خلق هر اثر هرچند کوچک نیازمند دقت، صبر، حوصله و صرف زمان بسیار زیادی است، عنوان کرد: شاید نتوانم بهصورت دقیق، تعداد و آمار مشخصی از کارهایم را بگویم. اما از زمانی که بهصورت حرفه‌ای کار کرده‌ام تاکنون، شاید بیشتر از ده‌ها اثر مختلف شامل شمس وتذهیب، خوشنویسی،گل و مرغ و... را به قلم کشیده‌ام. البته این آثار ماسوای آن دسته‌ای است که به آن‌ها به‌عنوان کار حرفه‌ای نگاه نمی‌کنم.
وی در خصوص تدریس به علاقه‌مندان نیز اضافه کرد: اگرچه در حال حاضر و بهصورت رسمی در یک از مؤسسه هنری، مشغول به آموزش هنر زیبای تذهیب، به علاقه‌مندان این رشته هستم. اما جاذبه کار باعث شده تا به‌جز هنرآموزانی که بهصورت حضوری در حال اآموزش هستند، در فضای مجازی هم، به علاقه‌مندان آموزش‌هایی را ارائه دهم.
ایشان درباره حضور در رقابت‌ها و نمایشگاه‌های هنری، عنوان کرد: البته در طی سال‌های گذشته در چند نمایشگاه داخلی کشور، آثاری را ارائه داده‌ام. منتها با توجه به اینکه حس می‌کنم، هنوز باید تجربیات بیشتری را از محضر اساتید سرشناس کسب کنم، هنور تصمیم و برنامه‌ریزی جدی برای این موضوع را در دستور کار ندارم. با این حال و برای یک محک و سنجش از سطح کاری خودم و به‌خصوص از آنجا که همیشه ارادت خاصی به قرآن داشته و همیشه آرزو داشتم، خدمتی هرچند کوچک را به کلام وحی عرضه کنم، بر این اساس؛ در پروژه پایان‌نامه کارشناسی، دو صفحه از قرآن را تذهیب نموده و عنوان موضوع پایان‌نامه تئوری بنده هم، در همین راستا با عنوان (مطالعه تطبیقی آرایه‌های تذهیب در مصاحف قرآنی عصر سلجوقی و صفوی محفوظ در مجموعه آستان قدس رضوی) بود که هم‌اکنون در کنفرانس (درون و برون نسخ خطی) که در دانشگاه لوزان سوئیس برگزار می‌شود، شرکت داده شده است.
* سه‌گانه عشق، معنویت و هنر
استاد مهدوی در تشریح تذهیب، این‌گونه عنوان کرد: هنر تذهیب ریشه در اسلام و فرهنگ ایرانی دارد. قطعاً بسیاری از ما در تزیینات جلد و صفحه افتتاح قرآن، مساجد و کاشی‌کاری‌های بناهای مذهبی، نمونه‌هایی از آن‌ها را مشاهده کرده‌ایم. از منظر این بانوی هنرمند، تذهیب هنری کامل‌کننده و همین طور تزئینی است. از آن جهت که در فرهنگ اسلامی، بعد از اینکه شمایل‌نگاری ممنوع شد، هنری را ابداع کردند که انتزاعی از فرم‌های گیاهی است و به این صورت، مظاهر مادی در این هنر دیده نمی‌شود و فقط جنبه متعالی آن متجلی می‌شود.
بی‌شک هنری که قرآن به وسیله آن کتابت و تزئین می‌شود، دارای قداستی خاص بوده و تمام شیوه‌های استفاده شده در آن، دارای مفهوم و معنای ویژه است.
فی‌الواقع تذهیب دارای قداست و حرمتی است که معنا و مفاهیم خاص و عمیق را دربر دارد. فلذا در زمان خلق یک اثر، این توان ذاتی را دارد تا تأثیرات عمیقی را بر تذهیب‌گر بگذارد. گو اینکه به‌عنوان تجربیات شخصی هم، باید عرض کنم که گاهی آن‌قدر غرق در کار و طراحی و رنگ‌گذاری و زیبایی‌های خلق شده، می‌شوم که حس می‌کنم، همان نور که هنر تذهیب( شمسه) سرشار از آن است، بر قلب من نیز تابیدن گرفته و سراسر فکر و قلب مرا، سرشار از حس زیبای وجودی پروردگار می‌کند.
در نگاه این بانوی نگارگر ایرانی، شاید تنها حیطه‌ای که می‌توان در آن به تفسیر و ترجمانی عمیق از مفهوم زیبایی معنوی رسید، همین ترکیب نقوش و رنگ‌های به‌کار رفته در تذهیب است. اینکه وقتی ما در قرآن می‌خوانیم: «اَللهُ نُورُالسَّمواتِ وَ الاَرضَ» قطعاَ این نور در آیه‌آیه‌های قرآن نگاشته شده، در یک اثر هنری نیز جاری و ساری است. در واقع همین انوار الهی است که به هنر تذهیب‌گر رونق می‌بخشد و به آن جلا می‌دهد. تذهیب تنها هنری است که به واسطه ارتباط مستقیم با آیات و اسماء جلاله، بدون وضو آغاز نمی‌شود و عمیقاً بر این باورم که از ابتدا تا انتهای این هنر، قلب روح و دست هنرمند، در ذکر نام، تسبیح و تقدیس ذات اقدس احدیت، مستغرق است.
البته هرچند هنر تذهیب و هنرمندان این عرصه، امروزه نور چشم جامعه هنری ما هستند، اما با این حال خانم مهدوی در پاسخ به این سؤال که آیا در بازار کار زمینه‌ای برای عرصه تذهیب و نگارگری هنرمندان اعم از خانم و آقا وجود دارد و اصولاً هنرمندان این عرصه با چه مشکلاتی مواجه هستند؟ بیان کرد: متأسفانه بازار کار خیلی خوبی برای این رشته و هنر، وجود ندارد و حتی خیلی از گالری‌ها خواستار کار مدرن هستند و آثار تذهیب را برای نمایش در گالریشان نمی‌پذیرند.
وی ادامه داد: متأسفانه امروزه عمده گردانندگان گالری‌ها معتقد هستند که باید در خلق اثر جدید تلفیقی از هنرهای جدید اتفاق بیفتد تا در این رشته، پیشرفتی حاصل گردد. فلذا افراد زیادی در تلاش هستند که این نقوش را کاربردی‌تر کنند و تذهیب را در هنرهای تزیینی دیگر مانند ظروف، زیورآلات، روی پارچه و... طراحی و اجرا کنند. در عین حال مکان مشخصی، به‌عنوان شغل در این زمینه برای تذهیب‌کاران وجود ندارد و هنرمندان قَدَر این رشته، اکثراً بهصورت شخصی و با صرف هزینه‌ای سنگین و در کارکاه شخصی خودشان، مشغول فعالیت هستند.
همچنین هنرمندان زیادی که در این حرفه مشغول هستند، بیشتر با خوش‌نویس‌ها در ارتباط هستند، برای تذهیب آثار خوشنویسی، چه برای خوش‌نویسان ایران و چه خارج از ایران.
و این باعث افتخار هست که هنرمندان بی‌نظیری در این عرصه در ایران، مشغول خلق آثار فاخری هستند. اما در کل مهم‌ترین چالش موجود در این حوزه، نداشتن مکان مشخص برای عرضه آثار هنر اسلامی است و این باعث می‌شود، هنرهای اسلامی به محاق رفته و به فراموشی سپرده شود.
از منظر این استاد تذهیب‌گر، اگرچه این رشته به تازگی در سطح دانشگاه به‌عنوان رشته و زیرشاخه هنراسلامی و نقاشی ایرانی، وارد سیستم تحصیلی و تخصصی شده است. اما موضوع قابل تأمل در این باب، اینست که متأسفانه به دلایل مختلف، هنر تذهیب برای خیلی از افراد، ناشناخته است. فلذا به‌عنوان یک راهکار، برگزاری جشنواره‌ها و مسابقاتی مانند جشنواره فجر و دوسالانه و... می‌تواند، زمینه‌ساز خوبی برای معرفی و دیده شدن آثار باشد. ضمن اینکه انتظار می‌رود، عرصه‌گردانان هنر کشور هم، با درک جایگاه این هنر والا به هر شکل ممکن، به‌دنبال ایجاد و گسترش جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های تخصصی در حوزه تذهیب باشند، تا بتوان از این ره‌آورد بستر مناسبی را برای معرفی هنرمندان و نمایش این هنر ناب معنوی، به چشم جهانیان ایجاد کرد.
این بانوی هنرمند در پایان این مصاحبه، بزرگ‌ترین آرزوی قلبی خود را تذهیب نسخه‌ای کامل از قرآن کریم عنوان و ابراز امیدواری کرد که إن‌شاءا... به مدد خود قرآن بتواند، به آن جامعه عمل بپوشاند.
